لطفا منتظر باشید
بخش دهم- برزخ (حدفاصل میان مرگ و رستاخیز)
  • تاریخ انتشار : 21 اسفند 1388 ساعت 5:17 بعد از ظهر
  • تعداد بازدید : 70
  • زمان مطالعه : 20 دقیقه

برزخ (حدفاصل ميان مرگ ‌و‌ رستاخيز)


 حَمْداً يضُىءُ لَنا ‌به‌ ظُلُماتِ الْبَرْزَخِ. سپاس ‌و‌ ستايشى ‌كه‌ ‌از‌ فروغ روشنىِ آن، تاريكستانِ برزخِ [گور] ‌ما‌ روشن گردد.
 اَضاءَ يُضى ءُ الْمَكانَ اِضاءةً: آنجا ‌را‌ روشن كرد.
 اَضاءَ المِصْباحُ: چراغ روشن شد.
 اَضاءَ النَّارُ الشى ءَ: آتش، ‌آن‌ ‌را‌ روشن ‌و‌ آشكار كرد، ‌بر‌ ‌آن‌ پرتو افكند.
 اَلْبَرْزَخُ: قطعه ‌اى‌ زمين باريكْ ميان ‌دو‌ دريا ‌كه‌ ‌دو‌ خشكى ‌را‌ ‌به‌ ‌هم‌ متصل ‌مى‌ كند (ج برازخ)، ‌حد‌ فاصل ميان ‌دو‌ چيز، فاصله زمانى ميان مردن ‌تا‌ قيامت، اَعْراف، عالم مِثال ‌كه‌ ميان اجسام كثيفه ‌و‌ ارواح مجرّده، حايل است بخشى گِرد ‌در‌ ‌سر‌ ميان بخش قدامى مخ ‌و‌ مخچه ‌و‌ بَصَلُ النّخاع، ديواره شفاف مغز.
 راغب اصفهانى ‌مى‌ گويد:
 الحاجز ‌و‌ الحدُّ بَيْنَ الْشَيئينِ: «بَيْنَهُمَا بَرْزَخٌ ‌لا‌ يَبْغِيَان».(الرحمن، آيه 20.) ‌و‌ الْبَرْزَخُ ‌فى‌ الْقِيامةِ: الحائل بَيْنَ الْاِنسانِ ‌و‌ بَيْنَ بُلُوغِ الْمَنازلِ الرَّفيعَةِ ‌فى‌ الآخِرَةِ، ‌و‌ ذلِكَ اِشارَةٌ اِلَى الْعَقَبَةِ الْمَذْكُوَرةِ ‌فى‌ قَوْلِهِ تَعالى: «فَلاَ اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ».(بلد، آيه 11.) قالَ تَعالى «وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ»(مؤمنون، آيه 100.) ‌و‌ تِلْكَ الْعَقَبَةُ مَوانِعُ ‌من‌ اَحْوالٍ لايَصِلُ اِلَيْها اِلَّا الصَّالِحُونَ. ‌و‌ قِيلَ: «اَلْبَرزَخُ ‌ما‌ بَيْنَ الْمَوْتِ ‌و‌ الْقِيامَةِ».(مفردات الفاظ قرآن، ص 118.) برزخ: پرده ‌و‌ ‌حد‌ فاصل ميان ‌دو‌ چيز است؛ چنانكه فرمود: «ميان ‌آن‌ ‌دو‌ [دريا حايلى است ‌كه‌ ‌از‌ ‌حد‌ نگذرند [و ‌به‌ ‌هم‌ نياميزند]». ‌و‌ برزخ ‌در‌ قيامت: حايل ميان انسان ‌و‌ مراحل شامخ ‌و‌ بلندْ پايه ‌در‌ آخرت است، ‌و‌ اين اشاره ‌به‌ همان «گردنه» ياد شده ‌در‌ سخن خداوند است ‌كه‌ فرمود: «پس ‌به‌ ‌آن‌ گريوه (گردنه ‌يا‌ راه سخت ‌و‌ دشوار ‌در‌ كوه؛ مراد راه خير است ‌كه‌ برخى مصاديق مهمّ ‌آن‌ ‌در‌ آيات بعد ‌مى‌ آيد) ‌در‌ نيامد». ‌و‌ آنجا ‌كه‌ فرمود: «و فرا رويشان برزخى است ‌تا‌ روزى ‌كه‌ برانگيخته شوند». ‌و‌ اين گردنه ياد شده، مانعها ‌و‌ حايلهايى ‌از‌ مراحل كمال است ‌كه‌ ‌جز‌ صالحان، بدانها راه نمى يابند. ‌و‌ گفته شده است كه: «برزخ، ‌حد‌ فاصل مرگ ‌تا‌ رستاخيز است ‌كه‌ آدمى ‌پس‌ ‌از‌ مرگ، ‌در‌ ‌آن‌ ‌به‌ ‌سر‌ ‌مى‌ برد».
 مرحوم سيد على خان نيز ‌مى‌ گويد:
 برزخ، ‌در‌ لغت: حايل ‌و‌ ‌حد‌ فاصل ميان ‌دو‌ چيز است، ‌و‌ ‌در‌ اصطلاح، حالتى است ميان مرگ ‌و‌ رستاخيز ‌و‌ اين، زمان جدايىِ روح ‌از‌ اين بدن محسوس ‌تا‌ لحظه برانگيخته شدن ‌و‌ بازگشت ‌آن‌ ‌به‌ همين بدن است. ‌از‌ همين رو، ‌به‌ «گور» نيز برزخ گفته ‌مى‌ شود.(رياض السالكين، ج 1، ص 331.)
 چكيده سخن اينكه: ‌حد‌ فاصل ميان ‌دو‌ چيز ‌را‌ برزخ ‌مى‌ گويند ‌و‌ چون جهانِ ‌پس‌ ‌از‌ مرگ، ‌حد‌ فاصل ميان زندگى دنيا ‌و‌ زندگى جاودان عالم آخرت است، ‌در‌ قرآن شريف ‌و‌ روايات رسيده ‌از‌ اولياى دين، عالم برزخ ناميده شده است.
 امام صادق (ع) فرمود:
 اَلْبَرزَخُ الْقَبْرُ ‌و‌ ‌هو‌ الثَّوابُ ‌و‌ الْعِقابُ بَيْنَ الدُّنيا ‌و‌ الآخِرَةِ.(مجمع البحرين، ج 2، ص 430.) برزخ، گور (قبر) است ‌و‌ آن، ثواب ‌و‌ عقاب بين دنيا ‌و‌ آخرت است.
 ‌با‌ گذر روزهاى زندگى دنيا ‌و‌ فرا رسيدن مرگ، روح آدمى ‌از‌ بدن جدا ‌مى‌ شود ‌و‌ ‌به‌ عالَم برزخ منتقل ‌مى‌ گردد ‌و‌ ‌در‌ ‌آن‌ سراى، ‌به‌ زندگى خويش ادامه ‌مى‌ دهد. اگر انسانِ ‌در‌ گذشته، ‌از‌ گروه پاكان ‌و‌ نيكان باشد، پاداش كارهاى خوب خود ‌را‌ ‌در‌ ‌آن‌ عالم ‌مى‌ يابد ‌و‌ اگر ‌از‌ گروه بدان ‌و‌ گناهكاران باشد، ‌به‌ كيفر كارهاى ناپسند خويش معذّب ‌و‌ گرفتار خواهد بود. اين حال ‌و‌ روزگار همچنان باقى ‌و‌ برقرار است ‌تا‌ زمانى ‌كه‌ رستاخيز، ‌بر‌ پاگردد ‌و‌ مردمان، ‌به‌ فرمان خداوند ‌از‌ گورها برانگيخته شوند ‌و‌ براى رسيدگى ‌به‌ حساب كارهاى خود، ‌در‌ دادگاه عدل الهى حضور يابند:
 يَوْمَ يَخْرُجُونَ ‌من‌ الْأَجْدَاثِ سِرَاعاً كَأَنَّهُمْ إِلَى نُصُبٍ يُوفِضُونَ. خَاشِعَةً أَبْصَارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذلِكَ الْيَوْمُ الَّذِي كَانُوا يُوعَدُونَ.(معارج، آيه 44-43.) روزى ‌كه‌ ‌از‌ گورها شتابان بيرون آيند، گويى ‌كه‌ ‌به‌ سوى نشانه ‌اى‌ [كه ‌بر‌ ‌پا‌ شده]مى شتابند؛ ‌در‌ حالى ‌كه‌ ديدگانشان ‌از‌ ترس فرو شده، خوارى ‌و‌ زبونى، آنها ‌را‌ فرو گرفته است. اين است ‌آن‌ روزى ‌كه‌ وعده داده ‌مى‌ شدند.
 وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَإِذَا ‌هم‌ ‌من‌ الْأَجْدَاثِ إِلَى رَبِّهِمْ يَنسِلُونَ. قَالُوا يَاوَيْلَنَا ‌من‌ بَعَثَنَا ‌من‌ مَّرْقَدِنَا هذَا ‌ما‌ وَعَدَ الرَّحْمنُ وَصَدَقَ الْمُرْسَلُونَ.(يس، آيه 52 -51.) ‌و‌ ‌در‌ صور دميده شود ‌و‌ آنان، ناگاه ‌از‌ گورها ‌به‌ سوى پروردگارشان ‌مى‌ شتابند. گويند: «اى واى ‌بر‌ ما! ‌چه‌ كسى ‌ما‌ ‌را‌ ‌از‌ خوابگاهمان برانگيخت؟ اين همان است ‌كه‌ خداى رحمان، وعده داده بود. ‌و‌ پيامبران، راست گفتند.
 خُشَّعاً أَبْصَارُهُمْ يَخْرُجُونَ ‌من‌ الْأَجْدَاثِ كَأَنَّهُمْ جَرَادٌ مُنْتَشِرٌ. مُهْطِعِينَ إِلَى الدَّاعِ يَقُولُ الْكَافِرُونَ هذَا يَوْمٌ عَسِرٌ.(قمر، آيه 8-7.) چشمهاشان [از هول] فرو شده، ‌از‌ گورها بيرون آيند. گويى ملخهايى پراكنده اند؛ [كه] ‌به‌ سوى ‌آن‌ خواننده، شتابانند. كافران گويند: «اين، روزى است دشوار».
 گناهكارانِ ‌بى‌ باك ‌و‌ گستاخ، ‌كه‌ ‌در‌ دنيا احساس مسئوليت نمى كنند ‌و‌ خويشتن ‌را‌ آزاد ‌و‌ ‌بى‌ قيد ‌و‌ شرط ‌مى‌ پندارند، ‌به‌ هنگامى ‌كه‌ مرگشان فرا ‌مى‌ رسد ‌و‌ پرده غيب ‌از‌ پيش چشمشان كنار ‌مى‌ رود ‌و‌ ‌از‌ فرجام وحشتزاى رفتارهاى خويش، آگاه ‌مى‌ گردند، ‌در‌ حالى ‌كه‌ سخت نگران ‌و‌ ناراحت اند، تقاضاى بازگشت ‌به‌ دنيا ‌و‌ زندگىِ دوباره ‌را‌ ‌مى‌ نمايند ‌و‌ ‌مى‌ گويند:
 حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ. لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحاً فِيَما تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ ‌هو‌ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ.(مؤمنون، آيه 100-99.) ‌تا‌ چون يكى ‌از‌ آنان ‌را‌ مرگ فرا رسد، ‌مى‌ گويد: «پروردگارا! مرا باز گردانيد، شايد ‌در‌ آنچه واگذاشته ام، كار نيك ‌و‌ شايسته كنم». ‌نه‌ چنين است. اين سخنى است ‌كه‌ او، گوينده ‌آن‌ است، ‌و‌ فرارويشان برزخى است ‌تا‌ روزى ‌كه‌ برانگيخته شوند.
 درباره پاداش افراد ‌با‌ ايمان ‌و‌ درستكار، ‌و‌ همچنين درباره كيفر افراد ‌بى‌ ايمان ‌و‌ گناهكار ‌در‌ عالَم «برزخ»، آيات ‌و‌ رواياتى رسيده است، ‌كه‌ ‌در‌ اينجا ‌به‌ پاره ‌اى‌ ‌از‌ آنها اشاره ‌مى‌ شود:
 وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتاً بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ. فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ ‌من‌ فَضْلِهِ وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِم ‌من‌ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ ‌هم‌ يَحْزَنُونَ. يَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ ‌من‌ اللَّهِ وَفَضْلٍ وَأَنَّ اللَّهَ ‌لا‌ يُضِيعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِينَ.(آل عمران، آيه 171 - 169.) ‌و‌ كسانى ‌را‌ ‌كه‌ ‌در‌ راه خدا كشته شدند، مرده مپندار؛ بلكه زندگان اند ‌و‌ نزد پروردگارشان، روزى داده ‌مى‌ شوند؛ ‌در‌ حالى ‌كه‌ بدانچه خداوند ‌از‌ فزونى ‌و‌ بخششِ خود ‌به‌ آنان داده است، شادمان اند، ‌و‌ ‌به‌ [نيكويى حالِ]آن كسانى ‌كه‌ ‌از‌ ‌پس‌ ايشان هنوز ‌به‌ آنان نپيوسته اند، شادى همى كنند ‌كه‌ ‌نه‌ بيمى ‌بر‌ ايشان است ‌و‌ ‌نه‌ اندوهگين شوند. ايشان ‌به‌ نعمت ‌و‌ بخششى ‌كه‌ ‌از‌ خداست ‌و‌ ‌به‌ اينكه خداوند، مزد مؤمنان ‌را‌ تباه نمى كند، شادمان اند.
 ابو بصير ‌مى‌ گويد: ‌از‌ امام صادق (ع) درباره ارواح مؤمنان پرسش نمودم، ‌در‌ پاسخ فرمود:
 ‌فى‌ حُجُراتِ الْجنّةِ يَأكُلونَ ‌من‌ طَعامِها ‌و‌ يَشْرَبُونَ ‌من‌ شَرابِها ‌و‌ يَقُولُونَ رَبَّنا اَقِمِ السَّاعَةَ.(بحار الأنوار، ج 6، ص 269.) ‌در‌ حجره هاى بهشت اند، ‌از‌ غذاى بهشت ‌مى‌ خورند. ‌از‌ نوشيدنى هاى ‌آن‌ ‌مى‌ نوشند ‌و‌ ‌از‌ خدا، ‌بر‌ پايى ‌هر‌ ‌چه‌ زودتر رستاخيز ‌را‌ ‌مى‌ طلبند.
 ‌و‌ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ. اَلنّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُّواً ‌و‌ عَشِيّاً ‌و‌ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ اَدْخِلُوا ‌آل‌ فِرْعَونَ اَشَّدَ الْعَذابِ.(غافر، آيه 46-45.) ‌و‌ عذابِ ‌بد‌ ‌و‌ سخت، فرعونيان ‌را‌ فرو گرفت؛ آتش دوزخ، ‌كه‌ بامداد ‌و‌ شامگاه ‌بر‌ ‌آن‌ عرضه ‌مى‌ شوند، ‌و‌ روزى ‌كه‌ رستاخيز ‌بر‌ ‌پا‌ شود، [ندا آيد:]فرعونيان ‌را‌ ‌به‌ سخت ترين عذاب، درآوريد».
 امام صادق (ع) فرمود:
 اين عذابِ بامداد ‌و‌ شامگاه ‌كه‌ ‌در‌ اين آيه بدان اشاره شده است، عذاب پيش ‌از‌ روز رستاخيز است؛ چرا ‌كه‌ ‌در‌ آتش رستاخيز، بامداد ‌و‌ شامگاهى نيست. اگر فرعونيان، ‌در‌ روز رستاخيز، بامداد ‌و‌ شامگاه معذّب باشند، ‌پس‌ ‌در‌ ميان اين ‌دو‌ وقت (بامداد ‌و‌ شامگاه)، ‌از‌ سعادتمندان خواهند بود! ‌و‌ ليكن چنين نيست، ‌و‌ اين عذاب بامداد ‌و‌ شامگاه ‌در‌ «برزخ»، پيش ‌از‌ فرارسيدن روز رستاخيز است. آيا سخن خداوند ‌را‌ ‌در‌ همين آيه نشنيده ‌اى‌ ‌كه‌ فرمود: «و روزى ‌كه‌ رستاخيز ‌بر‌ ‌پا‌ شود، [ندا آيد:]فرعونيان ‌را‌ ‌به‌ سخت ترين عذاب ‌در‌ آوريد».
 ‌در‌ اين فقره ‌از‌ دعاى امام (ع) ‌كه‌ فرمود: «حَمْداً يُضِى ءُ لَنا ‌به‌ ظُلُماتِ الْبَرْزَخَ. سپاس ‌و‌ ستايشى ‌كه‌ ‌از‌ فروغ روشنىِ آن، تاريكستانِ برزخ (گور) ‌ما‌ روشن گردد» ‌به‌ چند نكته اساسى ‌در‌ زمينه باورهاى دينى ‌ما‌ اشارت رفته است ‌كه‌ يادآورى آنها، اگر ‌چه‌ ‌به‌ اجمال، امرى بايسته است:
 نخست: «نفس ناطقه» انسانى ‌كه‌ همان روح آدمى است، ‌پس‌ ‌از‌ فرا رسيدن مرگ ‌و‌ مفارقت ‌از‌ بدن، همچنان باقى ‌و‌ پايدار است؛ ‌به‌ دليل اينكه درخواست روشنى ‌و‌ زدودن تاريكى ‌از‌ تاريكستان برزخ، ‌جز‌ براى روح آدمى معقول نيست؛ چرا ‌كه‌ جسد ‌و‌ جسم آدمى ‌پس‌ ‌از‌ مرگ، ‌در‌ اين كره خاكىْ رهاگشته ‌و‌ ‌پس‌ ‌از‌ پوسيده شدن ‌و‌ پراكندگى، اجزاى آن، ‌به‌ مخازن طبيعت باز ‌مى‌ گردد:
 مِنْهَا خَلَقْنَاكُمْ وَفِيهَا نُعِيدُكُمْ وَمِنْهَا نُخْرِجُكُمْ تَارَةً أُخْرَى.(طه، آيه 55.) شما ‌را‌ ‌از‌ خاك (زمين) آفريديم ‌و‌ ‌در‌ ‌آن‌ باز ‌مى‌ گردانيم ‌و‌ بار ديگر، ‌از‌ ‌آن‌ بيرونتان ‌مى‌ آوريم.
 ‌در‌ جهان بينى مكتب پيامبران الهى، انسان، موجودى است ‌دو‌ بعدى: يكى بُعد مادّى ‌و‌ جسمانى، ‌و‌ ‌آن‌ ديگرى، بعد معنوى ‌و‌ روحانى. ‌به‌ لحاظ بعد مادى، همانند حيوانات است؛ مثل آنها زندگى ‌مى‌ كند، فرزند ‌مى‌ آورد، جوانى ‌و‌ پيرى دارد ‌و‌ لذتها ‌و‌ آلام ‌را‌ احساس ‌مى‌ كند، سرانجام ‌مى‌ ميرد. ‌و‌ ‌در‌ كارگاه آفرينش، متلاشى ‌مى‌ گردد. اما ‌از‌ نظر بعد معنوى، داراى روح خدايى است.
 إِنِّي خَالِقٌ بَشَراً ‌من‌ صَلْصَالٍ ‌من‌ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ. فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ ‌من‌ رُّوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ.(حجر، آيه 29-28.) همانا ‌من‌ آفريننده ‌ام‌ آدمى ‌را‌ ‌از‌ گلى خشكْ ‌بر‌ آمده ‌از‌ لجنى بويناك. ‌پس‌ چون اندام ‌او‌ ‌را‌ درست ‌و‌ آراسته كردم ‌و‌ ‌از‌ روح خويش ‌در‌ ‌او‌ دميدم، ‌او‌ ‌را‌ سجده كنان، ‌در‌ افتيد.
 روحى ‌كه‌ معيار انسانيت ‌و‌ پايگاه عقل ‌و‌ اختيار است، روحى ‌كه‌ حيات ابدى دارد، ‌با‌ مرگ آدمى، ‌از‌ بدن ‌او‌ جدا ‌مى‌ شود ‌و‌ ‌به‌ عالَم ديگر منتقل ‌مى‌ گردد ‌و‌ ‌در‌ شرايطى ‌كه‌ ‌بر‌ ‌ما‌ ناشناخته ‌و‌ مجهول است، ‌به‌ حيات ابدى ‌و‌ جاودانه خود، ادامه ‌مى‌ دهد.
 لاندمان ‌مى‌ گويد: عقل جهان، ‌در‌ همه ‌كس‌ نهفته است ‌و‌ محرك حقيقىِ همه افعال است. روح ما، ‌به‌ خود ‌ما‌ تعلق ندارد؛ بلكه متعلق ‌به‌ عقل جهان است. جدايى ‌ما‌ ‌از‌ عقل جهان، موقّتى است ‌و‌ برگشت ‌به‌ سوى آن، براى همه كس، قطعى است.
 اين نظريه ‌را‌ مالبرانش،(MALEBRANCHE.) ‌پس‌ ‌از‌ مدتها مطالعه، يادآور ‌مى‌ شود ‌كه‌ روح ما، چون جرقه ‌اى‌ است ‌كه‌ ‌از‌ خرمن آتش ازلى جدا شده است. ‌به‌ همين علّت است ‌كه‌ خاموش نمى شود ‌تا‌ ‌به‌ اصل خود بازگردد، ‌و‌ برگشت ‌هر‌ موجودى، ‌به‌ سوى اوست. تئورى ادامه حيات روح، پيروان فراوان داشته ‌و‌ انديشه هاى بزرگ، ‌به‌ اين اصل ‌پى‌ برده اند ‌كه‌ روح، ‌با‌ جسم نمى ميرد؛ بلكه ابديت دارد.(انسانشناسى فلسفى، ص 108 (به نقل از: معاد ‌از‌ نظر روح ‌و‌ جسم، ج 1، ص 116).)
 امام صادق (ع) ‌مى‌ فرمايد:
 اَلْاِنسانُ خُلِقَ ‌من‌ شَأنِ الدُّنيا ‌و‌ شَأنِ الآخِرَةِ. فِاِذا جَمَعَ اللَّهُ بَيْنَهُما، صارَتْ حَيوتُهُ ‌فى‌ الْارْضِ لِاَنَّهُ نَزَلَ ‌من‌ شَأنِ السَّماء اِلَى الدُّنيا. فَاِذا فَرَّقَ اللَّهُ بَيْنَهُما، صارَتْ تِلْكَ الْفُرْقَةُ الْموتَ؛ تَرُدُّ شَأنَ الْاُخْرى اِلَى السَّماء. ‌و‌ ذلِكَ اَنَّهُ يُفَرَّقُ بَيْنَ الْاَرْواحِ ‌و‌ الْجَسَدِ فَرُدَّتِ الرُّوُح ‌و‌ النُّورُ اِلَى الْقُدْسِ الْاُولى ‌و‌ تَرَكَ الْجَسَدَ لِاَنَّهُ ‌من‌ شَأنِ الدُّنيا. ‌و‌ اِنَّما فَسَدَ الْجَسَدُ ‌فى‌ الدُّنيا لِاَنَّ الرِّيحَ تَنْشِفُ الْماءَ فَيَيْبَسُ فَيَبْقَى الطّيِنُ فَيَصِيرُ رُفاتاً ‌و‌ يَبلْى ‌و‌ يَرجِعُ كُلٌّ اِلى جَوْهَرِهِ الاَوَّلَ، ‌و‌ تَحَرَّكَتِ الرّوُحُ بِالنَّفْسِ حَرَكُتها ‌من‌ الرّيح. فَما كانَ ‌من‌ نَفْسِ الْمُؤمِنْ، فَهُوَ نُورٌ مُوّيدٌ بالعقل. فَما كانَ ‌من‌ الْكافِرِ، فَهُوَ نارٌ مُويَّدٌ بِالنّكُرِ. فَهذِهِ صُورَةُ نارٍ ‌و‌ هذهِ صُوَرةُ نُور. ‌و‌ الْمَوْتُ رَحْمَةٌ ‌من‌ اللَّهِ لِعِبادِهِ الْمُؤمِنينَ ‌و‌ نَقِمَةٌ عَلَى الْكافِرينَ.(بحار الأنوار، ج 6، ص 117.) آدمى، ‌از‌ شأن دنيا ‌و‌ شأن آخرت، آفريده شده است. هنگامى ‌كه‌ خداوند، اين ‌دو‌ شأن ‌را‌ ‌با‌ ‌هم‌ جمع ‌مى‌ كند، زمينه زندگى انسان ‌در‌ كره خاكى فراهم ‌مى‌ گردد؛ چرا ‌كه‌ شأن آسمانى اش، ‌به‌ دنيا فرود آمده است. ‌و‌ چون اين ‌دو‌ شأن ‌از‌ يكديگر جدا ‌مى‌ شوند، يعنى مرگ فرا ‌مى‌ رسد، شأن آخرتىِ آن، ‌به‌ آسمان باز ‌مى‌ گردد؛ چرا ‌كه‌ مرگ، ميان روح ‌و‌ بدن جدايى ‌مى‌ افكند. ‌پس‌ روح ‌و‌ نور ‌را‌ ‌به‌ قدس اولى (به عالم بالا) باز ‌مى‌ گردانند ‌و‌ جسد ‌كه‌ ‌از‌ شأن دنيا است، ‌در‌ كره خاكى رها ‌مى‌ گردد ‌و‌ ‌در‌ خاك، پراكنده ‌مى‌ شود ‌و‌ ‌مى‌ پوسد ‌و‌ مواد آن، ‌به‌ مخازن طبيعت ‌مى‌ پيوندد؛ اما روح همچنان ‌در‌ حركت ‌و‌ پايدار است. آنچه ‌از‌ نفسِ مؤمن است، نورى است مؤيّد ‌به‌ عقل، ‌و‌ آنچه ‌از‌ نفسِ كافر است، آتشى است مؤيّد ‌به‌ هوشمندى شيطان (شيطنت). ‌پس‌ اين يكى، صورت نار است ‌و‌ ‌آن‌ يكى، صورت نور. ‌و‌ مرگ، براى بندگان ‌با‌ ايمان، رحمت الهى است ‌و‌ براى كفّار، نقمت ‌و‌ عذاب است.
 دوم: «نفس ناطقه» انسانى (روح)، ‌پس‌ ‌از‌ مفارقت ‌از‌ بدن، ‌به‌ مرحله تازه ‌اى‌ ‌از‌ زندگى منتقل ‌مى‌ گردد ‌كه‌ ‌در‌ زبان دين، زندگى برزخى ناميده ‌مى‌ شود. بدين معنا ‌كه‌ دوباره ‌به‌ دنيا ‌و‌ سراى تكليف باز نمى گردد؛ بلكه همچنان ‌در‌ عالم موقت برزخ، ‌به‌ ‌سر‌ ‌مى‌ برد ‌تا‌ اينكه رستاخيز برپاگردد ‌و‌ ‌به‌ سراى جاودانِ آخرت، انتقال يابد. ‌از‌ اين رو، نظريه تناسخ ‌كه‌ بازگشت دوباره ارواح ‌به‌ دنياست، امرى نادرست ‌و‌ مردود است.
 فيلسوفان الهى، ‌از‌ دير باز ‌با‌ تكيه ‌بر‌ صفات ‌و‌ ويژگى هاى انسان، جنبه ‌اى‌ غير مادى براى ‌او‌ اثبات كرده اند ‌كه‌ اگر ‌در‌ ثبوت اين بعدِ غير مادى براى حيوانات ‌و‌ گياهان، سخنى ‌يا‌ نزاعى باشد، ‌در‌ مورد انسان، چنين چيزى نيست ‌و‌ قولى اجماعى است. اين بُعد غير مادى ‌را‌ حكيمان «نفس ناطقه» (روح) نام نهاده اند.
 نفس ناطقه، موجودى است ‌كه‌ صفات مادّه ‌از‌ قبيل: امتداد، بُعد، زمانى بودن، تغيير، قسمت پذيرى، اشغال مكان و... ‌را‌ ندارد، ولى صفاتى نظير خود آگاهى، شعور، حافظه ‌و‌ ثبات ‌را‌ داراست. ‌در‌ حقيقت، همين صفتها هستند ‌كه‌ حكيمان الهى ‌را‌ ‌به‌ سوى كشف موجودى غيرمادى، راهبر شده اند.
 دانشمندان ‌و‌ فيلسوفان اسلامى، درباره پيدايش «نفس ناطقه» انسانى (روح) ‌دو‌ نظر دارند: گروهى برآن اند ‌كه‌ نفس ناطقه، پيش ‌از‌ بدن آفريده شده ‌و‌ ‌از‌ ‌پس‌ متلاشى شدن آن، همچنان باقى ‌و‌ پايدار خواهد بود. بنا ‌بر‌ اين، نفس ناطقه (روح) ‌در‌ باور اينان، ‌هم‌ «روحانيّة الحدوث» است ‌و‌ ‌هم‌ «روحانيّة البقاء». اما گروهى ديگر، برآن اند ‌كه‌ (نفس ناطقه) آدمى همراه ‌با‌ جسمش آفريده ‌مى‌ شود ‌و‌ پيدايش ‌آن‌ نيز ‌بر‌ اثر تطورات نطفه، تحولات متوالى جسم ‌و‌ تكامل نهايى ماده است. ‌از‌ اين رو، ‌مى‌ گويند: نفس ناطقه، «جسمانيّة الحدوث» ‌و‌ «روحانيّة البقاء» است.
 ‌در‌ ميان گروه نخستين - ‌كه‌ آفرينش ارواح (نفس ناطقه) ‌را‌ پيش ‌از‌ اجساد ‌مى‌ دانند - افرادى مانند شيخ صدوق(ره) قرار دارند. اين گروه، براى اثبات نظريه خود، ‌به‌ پاره ‌اى‌ ‌از‌ روايات رسيده ‌از‌ پيشوايان دين استشهاد ‌مى‌ كنند.
 پيامبر گرامى (ص) ‌مى‌ فرمايد:
 خَلَقَ اللَّهُ الْاَرواحَ قَبْلَ الْاَجْسادِ بِألفَى عامٍ.(بحار الأنوار، ج 61، ص 132.) خداوند، ارواح ‌را‌ ‌دو‌ هزار سال پيش ‌از‌ اجساد، آفريده است.
 شيخ مفيد(ره) ‌در‌ شرح عقايد صدوق ‌و‌ نقد نظريّه ‌او‌ ‌مى‌ گويد: آنچه ابوجعفر گفته ‌و‌ روايت نموده است ‌كه‌ «ارواح، ‌دو‌ هزار سال پيش ‌از‌ اجساد، آفريده شده اند» ‌از‌ احاديث آحاد، ‌و‌ خبرى است ‌كه‌ ‌از‌ طرق افراد نقل شده ‌و‌ مفهوم آن، غير ‌از‌ ‌آن‌ چيزى است ‌كه‌ ‌او‌ تصوّر كرده است؛ زيرا مقصود ‌از‌ ارواح ‌در‌ اين روايات، فرشتگان اند ‌و‌ خداوند، آنان ‌را‌ ‌دو‌ هزار سال پيش ‌از‌ آفرينش انسان، آفريده است. آنان ‌كه‌ پيش ‌از‌ آفرينش انسان، ‌با‌ ‌هم‌ شناسايى يافتند، ‌پس‌ ‌از‌ آفرينش او، ‌به‌ ‌هم‌ پيوستند ‌و‌ آنان ‌كه‌ ناآشنا بودند، ‌پس‌ ‌از‌ آفرينش انسان، ‌از‌ يكديگر جدا افتادند.(بحار الأنوار، ج 61، ص 80.)
 ‌در‌ ميان گروه دوم - ‌كه‌ روح (نفس ناطقه) ‌را‌ «جسمانيّة الحدوث ‌و‌ روحانيّةُ البقاء» ‌مى‌ دانند - افرادى همچون مرحوم صدر المتألهين شيرازى، ‌در‌ صدر قرار دارند. اينان، ‌در‌ اين بحث، حركت جوهرى ‌را‌ پايه ‌و‌ بنيان استدلال خويش قرار داده اند ‌و‌ ‌مى‌ گويند: «روح (نفس ناطقه) موجودى است مجرد ‌كه‌ ‌از‌ تكامل جسم ‌و‌ تحول مادّه پديد آمده است».
 صدرالمتالّهين ‌در‌ اين زمينه ‌مى‌ گويد: اِعْلَمْ ‌ان‌ نَفْسَ الاِنْسانِ جِسْمانِيّةُ الحدُوُث ‌و‌ روحانيّةُ البقاء، اِذَا اسْتَكْمَلَتْ ‌و‌ خَرَجَتْ ‌من‌ الْقُوَّةِ اِلَى الْفِعْلِ.(شواهد الرُبُوبيّه ‌فى‌ المناهج الّسُلُوكيّه، ص 221.) بايد دانست ‌كه‌ نفس انسان، موجودى است «جسمانىّ الحدوث»؛ بدين معنا ‌كه‌ ‌در‌ آغاز امر ‌و‌ ابتداى حدوث ‌و‌ تكوّن، ‌از‌ همين مواد ‌و‌ عناصر موجود ‌در‌ اين عالم پديد ‌مى‌ آيد ‌و‌ ‌در‌ اين هنگام، صورتى است قائم ‌به‌ بدن؛ ولى ‌پس‌ ‌از‌ استكمال ‌و‌ خروج ‌از‌ قوّه ‌به‌ فعل ‌و‌ ‌طى‌ مراتب كمال، موجودى «روحانىّ البقاء» ‌مى‌ شود ‌كه‌ ‌در‌ بقاى ذات خويش، نيازى ‌به‌ بدن ندارد؛ بلكه قائم ‌به‌ ذات خويش ‌و‌ فاعل ‌بى‌ آلات ‌و‌ ادوات جسمانى است.
 ‌و‌ ‌در‌ جاى ديگر، ‌مى‌ گويد: فَالْحَقُّ ‌ان‌ النَّفْسَ الْاِنسانيّةِ جسمانيّة الْحُدُوثِ ‌و‌ التّصرّف ‌و‌ رُوحانيّةُ الْبَقاءَ ‌و‌ التَّعقُّلْ. فَتَصَّرُفَها ‌فى‌ الْاَجسامِ جِسْمانىٌّ، ‌و‌ تَعَقُّلُها لِذاتِ جاعِلها رُوُحانِىٌّ.(همان، ص 223.) حقيقت ‌آن‌ است ‌كه‌ نفس انسان، ‌در‌ پيداش ‌و‌ تصرف، جسمانى ‌و‌ ‌در‌ بقا ‌و‌ تعقّل، روحانى است. ‌از‌ اين رو، تصرف ‌او‌ ‌در‌ اجسام، جسمانى است؛ ولى تعقل ‌و‌ ادراك ‌او‌ جاعل ‌و‌ پديد آرنده ‌اش‌ ‌را‌ روحانى است.
 يعنى ‌در‌ زمينه ‌اى‌ مادى، شرايط ظهورش فراهم ‌مى‌ گردد؛ اما همين ‌كه‌ ايجاد شد، ديگر موجودى است روحانى، ‌و‌ مستقل ‌از‌ مادّه ‌مى‌ شود. اينجاست ‌كه‌ تفاوت روح ‌با‌ ديگر صفات ماده، آشكار ‌مى‌ شود. حرارت، نرمى، سختى، قابليّت سوختن، آهن ربايى ‌و‌ بسيارى ديگر ‌از‌ خواص ماده، همواره قائم ‌به‌ ماده است؛ ‌هم‌ زمينه ظهور آنها مادى است ‌و‌ ‌هم‌ شرايط بقايشان. اينها، ‌هم‌ ‌در‌ مادّه پيدا ‌مى‌ شوند ‌و‌ ‌هم‌ متّكى ‌به‌ شى ء مادى ‌مى‌ مانند ‌و‌ ‌هم‌ ‌با‌ ‌از‌ بين رفتن ماده، ‌از‌ بين ‌مى‌ روند؛ اما روح، تنها زمينه ظهورش مادى است ‌و‌ ‌در‌ بقا، نيازى ‌به‌ حامل مادى ندارد.
 ‌به‌ تعبير ديگر، حركت جوهرى بدن، ‌در‌ آغاز، همان تحولات عمقى جنين است ‌كه‌ جنين ‌را‌ ‌بر‌ اثر دگرديسى، ‌به‌ آستانه روحانى شدن ‌مى‌ رساند ‌و‌ ‌از‌ اين پس، درى گشوده ‌مى‌ شود ‌كه‌ بدن همواره ‌با‌ موجودى روحى - ‌كه‌ تناسب ‌و‌ هماهنگى تمام ‌با‌ شرايط بدنى دارد ‌و‌ ‌در‌ حقيقت ادامه وجود اوست - ‌در‌ تماس ‌و‌ تبادل خواهد بود.
 اين موجود روحانى (نفس)، موجودى ‌از‌ پيش ساخته نيست ‌كه‌ مصنوعْ گونه، ‌در‌ ‌آن‌ موقعيت ‌به‌ بدن وصل شود؛ بلكه موجودى است ‌كه‌ ‌در‌ همان لحظه ‌كه‌ بدن آمادگى تماس ‌با‌ روحانيات ‌را‌ پيدا ‌مى‌ كند، متناسب ‌با‌ بدن، ‌و‌ چون حلقه ‌اى‌ ‌در‌ زنجيره حركتى آن، خلق ‌مى‌ شود ‌و‌ ‌در‌ حقيقتْ ‌در‌ نردبان هستى ‌و‌ ‌در‌ مسير حركت قافله وجود، نخستين قدم ‌پس‌ ‌از‌ آمادگى يافتن بدن، همان آفرينش روح است. ‌در‌ حقيقتْ روح نيست ‌كه‌ ‌به‌ سوى بدن فرود ‌مى‌ آيد؛ بلكه بدن است ‌كه‌ ‌به‌ سوى روح، بالا ‌مى‌ رود. اين بالا رفتن ‌به‌ سوى روح نيز بدان معنا نيست ‌كه‌ روحى ‌از‌ پيش ساخته ‌و‌ فراهم آمده ‌و‌ ‌بر‌ مسندى نشسته ‌در‌ انتظار فرا رسيدن بدنى باشد؛ بلكه بدن، ‌در‌ ضمن حركت ‌و‌ تحول عمقى خود ‌و‌ زوال ‌و‌ حدوث مستمرش، ‌هر‌ لحظه ‌و‌ هردم صورتى كامل ‌تر‌ ‌مى‌ يابد، ‌و‌ ‌در‌ مرحله اى، چنان ‌مى‌ شود ‌كه‌ كمال بعدى آن، ديگر كمالى مادى ‌و‌ صورتى جسمانى نيست؛ بلكه كمالى روحانى ‌و‌ معنوى است:
 وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ ‌من‌ سُلاَلَةٍ ‌من‌ طِينٍ. ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مَّكِينٍ. ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَاماً فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْماً ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ. ثُمَّ إِنَّكُم بَعْدَ ذلِكَ لَمَيِّتُونَ. ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ تُبْعَثُونَ.(مؤمنون، آيه 16-12.) ‌و‌ ‌هر‌ آينه ‌ما‌ آدمى ‌را‌ ‌از‌ خلاصه ‌و‌ چكيده ‌اى‌ ‌از‌ ‌گل‌ آفريديم؛ سپس ‌او‌ ‌را‌ نطفه ‌اى‌ ساختيم ‌در‌ قرارگاهى استوار (يعنى زهدان مادر). ‌آن‌ گاه نطفه ‌را‌ خونِ بسته ‌اى‌ ساختيم ‌و‌ ‌آن‌ خون بسته ‌را‌ پاره گوشتى كرديم ‌و‌ ‌آن‌ پاره گوشت ‌را‌ استخوانها گردانيديم ‌و‌ ‌بر‌ ‌آن‌ استخوانها، گوشت پوشانديم. سپس ‌او‌ ‌را‌ ‌به‌ آفرينشى ديگر باز آفريديم. ‌پس‌ بزرگ ‌و‌ بزرگوار است خداى يكتا ‌كه‌ نيكوترين آفرينندگان است. سپس شما ‌از‌ ‌پس‌ آن، ‌هر‌ آينه مردگانيد. سپس روز رستاخيز برانگيخته ‌مى‌ شويد.
 امام صادق (ع)، ‌در‌ پاسخ زنديقى ‌كه‌ پرسيد: «آيا روح غير ‌از‌ بدن است؟» فرمود:
 نَعَمْ، اَلرُّوحُ عَلى ‌ما‌ وَصَفْتُ لَكَ: مادَّتُها ‌من‌ الدَّمِ... فَاِذا جَمَدَ الدَّمُ فارَقَ الرُّوُحُ الْبَدَنَ... قال! اَفَتَتَلا شَى الرُّوحُ بَعْدَ خُرُوجِهِ عَنْ قالَبِهِ ‌ام‌ ‌هو‌ باقٍ؟ قالَ: بَلْ ‌هو‌ باقٍ اِلى وَقْتٍ يُنْفَخُ ‌فى‌ الصُّور.(الاحتجاج، ج 2، ص 244.) آرى، همان گونه ‌كه‌ توصيف كردم، مادّه روح، ‌از‌ خون است ‌و‌ هنگامى ‌كه‌ خون، ‌از‌ جريان ‌مى‌ افتد، روح، جسم ‌را‌ ترك ‌مى‌ كند...». پرسيد: «آيا روح، ‌پس‌ ‌از‌ جدا شدن ‌از‌ بدن، متلاشى ‌مى‌ شود ‌يا‌ همچنان باقى ‌و‌ پايدار است؟» فرمود: «روح، باقى است ‌تا‌ هنگامى ‌كه‌ ‌در‌ صور دميده شود».
 صاحبان نظريّه «جسمانية الحدوث ‌و‌ روحانيةُ البقاء» ‌مى‌ توانند ‌از‌ تعبير «مادَّتها ‌من‌ الدَّم؛ مادّه روح ‌از‌ خون است» براى حدوث جسمانى روح استفاده كنند، ‌و‌ تعبير «بَلْ ‌هو‌ باقٍ اِلى وَقْتٍ يُنْفَخُ ‌فى‌ الصّورِ. روح، باقى است ‌تا‌ هنگامى ‌كه‌ ‌در‌ صور دميده شود» ‌را‌ مؤيد براى بقاى روحانى ‌آن‌ بدانند.
 ‌به‌ ‌هر‌ روى، خواه نفس ‌را‌ «جسمانية الحدوث ‌و‌ روحانيةُ البقاء» بدانيم ‌و‌ خواه ‌آن‌ ‌را‌ «روحانية الحدوث ‌و‌ روحانية البقاء» بشناسيم، بنا ‌بر‌ ‌هر‌ ‌دو‌ نظريه، دانشمندان ‌و‌ حكيمان الهى، ‌بر‌ اين باورند ‌كه‌ ‌با‌ فرا رسيدن مرگ ‌و‌ مفارقت ‌آن‌ ‌از‌ بدن، ‌به‌ عالم برزخ (حد فاصل مرگ ‌تا‌ قيامت) منتقل ‌مى‌ گردد ‌و‌ ‌در‌ ‌آن‌ عرصه ‌تا‌ ‌به‌ پاخاستن رستاخيز، ‌به‌ زندگى موقت خود (خواه ‌در‌ نعمت، اگر نيكوكار باشد، ‌و‌ خواه ‌در‌ عذاب؛ اگر بدكار - ادامه ‌مى‌ دهد: «و فرارويشان، برزخى است ‌تا‌ روزى ‌كه‌ برانگيخته شوند».
 ‌بر‌ اين اساس، بازگشت ارواح مردگان ‌را‌ ‌به‌ دنيا (نظريّه تناسخ) ‌به‌ دليلهايى چند مردود ‌و‌ باطل ‌مى‌ دانند:
 1. درجه نفس ‌در‌ آغاز حدوث ‌و‌ پيدايش، درجه طبيعتِ سارى ‌در‌ اجسام است. سپس ‌به‌ تدريج ‌بر‌ حسب استكمالات مادّه ‌به‌ وسيله حركت جوهرى، ترقى ‌مى‌ كند ‌تا‌ بدانجا ‌كه‌ درجه نباتى ‌و‌ حيوانى ‌را‌ نيز احراز كند. ‌پس‌ هنگامى ‌كه‌ براى نفس يكى ‌از‌ درجاتِ فعليت، حاصل گشت، ديگر ممكن نيست ‌كه‌ ‌با‌ انتقال ‌به‌ بدن ديگر، ‌از‌ فعليت ‌به‌ قوه ‌و‌ استعداد محض باز گردد ‌و‌ مراحل ‌و‌ درجاتى ‌را‌ ‌كه‌ ‌در‌ نتيجه استكمال ذاتى، احراز نموده است، ‌از‌ دست بدهد؛ زيرا سير قهقرايى ‌و‌ بازگشت ‌به‌ حالت ابتدايى، ‌در‌ عالم آفرينش - ‌كه‌ پايه ‌و‌ اساس ‌آن‌ ‌بر‌ حركت صعودى است - محال ‌و‌ ممتنع است؛ مگر آنكه دوران عمر ‌و‌ بقاى موجودى، ‌به‌ ‌سر‌ آمده باشد ‌و‌ ‌به‌ جانب فساد ‌و‌ تباهى روى نهد ‌و‌ اجزاى وجودى وى، ‌به‌ كليات طبيعت بپيوندد؛ ‌نه‌ اينكه ‌به‌ سازمان جديدى ‌از‌ سازمانهاى خلقت انتقال يابد. ‌و‌ حكيمان، حركت قهقرايى ‌را‌ فساد ‌مى‌ نامند، ‌نه‌ بازگشت ‌به‌ حال اوّل.
 نيز گفته ‌شد‌ ‌كه‌ صورت ‌و‌ ماده، ‌در‌ حقيقت، موجود واحدى هستند داراى ‌دو‌ جهت ‌به‌ نام فعل ‌و‌ قوّه ‌كه‌ ‌هر‌ ‌دو‌ ‌با‌ هم، ‌در‌ ذات ‌و‌ جوهر خويش حركت ‌مى‌ كنند ‌و‌ ‌به‌ تدريج، راه استكمال ‌را‌ ‌مى‌ پويند ‌و‌ ‌در‌ مقابل ‌هر‌ قوّه ‌و‌ استعدادى، فعليت خاصى است ‌كه‌ ‌در‌ نتيجه حركت، بدان فعليت نايل ‌مى‌ گردد. ‌پس‌ ممكن نيست نفسى ‌كه‌ درجه نباتى ‌و‌ درجه حيوانى ‌را‌ احراز نموده است، مجدداً ‌به‌ ماده «منى» ‌يا‌ جنينى ‌در‌ شكم مادر تعلّق گيرد. قبل ‌از‌ اين ‌هم‌ ‌بر‌ شما معلوم ‌شد‌ ‌كه‌ صورت منى، ‌از‌ ‌حد‌ ‌و‌ مرتبه طبيعت جِرمى تجاوز ننموده است ‌تا‌ شايسته تعلّق نفس گردد؛ ‌و‌ اينكه صورت جنين، ‌تا‌ زمانى ‌كه‌ ‌در‌ رحم مادر است، ‌به‌ درجه نفس نباتى نايل نگرديده است ‌تا‌ شايسته تعلّق نفس ناطقه ‌و‌ حايز درجات ‌و‌ مراتب ‌سه‌ گانه گردد ‌و‌ آرزوى بازگشت بدين عالم ‌و‌ تعلّق نفس ‌به‌ منى ‌و‌ ‌يا‌ ‌به‌ جنين ‌و‌ ‌يا‌ ‌به‌ بدن ديگرى - چنانكه خداى متعال، ‌از‌ قول اشقيا ‌مى‌ گويد ‌كه‌ ‌در‌ روز جزا ‌مى‌ گويند: «يالَيْتَنى كُنْتُ تُراباً.(نباء، آيه 40.) ‌اى‌ كاش خاك بودمى (تا برانگيخته ‌و‌ حسابرسى نمى شدم)»، آرزوى محال ‌و‌ ممتنع الوقوع است ‌و‌ همچنين تحقّق مدلول سخن خدا ‌كه‌ ‌به‌ مدلول آيه شريفه «نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَيْرَ الّذى كُنَّا نَعْمَلُ.(اعراف، آيه 53.) [اى كاش] باز گردانده شويم ‌و‌ ‌جز‌ ‌آن‌ كنيم ‌كه‌ ‌مى‌ كرديم» حاكى ‌از‌ تمناى بازگشت ‌به‌ دنيا ‌و‌ امرى است محال؛ زيرا خداوند متعال بازگشت ‌به‌ دنيا ‌را‌ ‌بر‌ آنان ممنوع فرموده است؛ چرا ‌كه‌ ‌در‌ فيض الهى ‌و‌ تجلّى وى، تكرار ‌و‌ تعدد نخواهد بود.(الشواهد الربوبية، ص334.)
 2. ابطال تناسخ، يعنى تعلّق ‌به‌ بدنى ديگر، ‌به‌ ‌آن‌ است ‌كه‌ چون نفس، مشغول ‌به‌ تدبير نطفه ‌اى‌ گردد ‌كه‌ پيش تر، استعداد قبول تدبير ‌و‌ تأثير براى ‌آن‌ حاصل شده باشد ‌و‌ مستحق افاضه نفس ‌بر‌ آن، ‌از‌ واهب عقلى - ‌كه‌ مبدأ نفوس ‌و‌ صور ‌هر‌ قابلِ مستحق است - ‌به‌ طبع ‌نه‌ ‌به‌ جزاف گرديده باشد، ‌به‌ اينجا ‌مى‌ انجامد ‌كه‌ براى ‌يك‌ بدن، ‌دو‌ نفس بوده باشد. ‌و‌ اين محال است؛ زيرا ‌كه‌ استعداد نطفه براى قبول نور نفس، ‌از‌ واهب صُوَر، جارى مجراى استعداد جدار است براى قبول نور استقامى شمس ‌در‌ حالتى ‌كه‌ حجاب درميان ‌آن‌ ‌و‌ شمس نباشد. ‌پس‌ اگر ‌به‌ هنگام ارتفاع حجاب، جسم صيقلى ‌در‌ آنجا باشد ‌و‌ نور انعكاسى نيز ‌از‌ ‌آن‌ جسم برآن ديوار افتد، نور انعكاسى، وقوع نور استقامى ‌را‌ منع نمى كند ‌و‌ ‌دو‌ نور شمسى، ‌در‌ ‌آن‌ جمع ‌مى‌ شود. ‌پس‌ همچنين انتقال نفس مستنسخه ‌به‌ نطفه مستعده، مانع فيضان نفس ابتدائيه ‌مى‌ شود. ‌پس‌ اجتماع ‌دو‌ نفس ‌در‌ بدن واحد، لازم ‌مى‌ آيد. ‌و‌ اين محال است؛ زيرا نمى شود ‌كه‌ ‌يك‌ چيز، صاحب ‌دو‌ ذات، يعنى ‌دو‌ نفس، بوده باشد ‌و‌ ‌هر‌ شخص، خود ‌مى‌ داند ‌كه‌ صاحب ‌يك‌ نفس ‌و‌ ‌يك‌ ذات است، ‌پس‌ تناسخ ممتنع است.(مبدأ ‌و‌ معاد، ص 385.)
 3. روح ‌هر‌ انسانى، حاوى مطالب بسيارى ‌از‌ رويدادهاى دوران حيات است ‌و‌ حوادث ايّام زندگى ‌را‌ ‌به‌ ياد دارد ‌و‌ ارواح دانشمندان، علاوه ‌بر‌ خاطره هاى عادى، داراى علوم ‌و‌ فنونى هستند ‌كه‌ ‌در‌ دوران زندگى، فراگرفته اند. ‌با‌ رويداد مرگ ‌و‌ جدا شدن روح ‌از‌ بدن، ‌نه‌ تنها اطلاعات ‌و‌ معلومات آدمى محو نمى شود؛ بلكه ‌به‌ موجب بعضى ‌از‌ آيات ‌و‌ روايات، روح متوفّا، ‌به‌ گذشته هاى خويش وقوف بيشترى پيدا ‌مى‌ كند ‌و‌ نيك ‌و‌ بدهاى دنياى خود ‌را‌ بهتر ‌به‌ ياد ‌مى‌ آورد.
 اگر فرضيّه تناسخ ‌و‌ بازگشت ارواح مردگان ‌به‌ دنيا صحيح بود، بايد همه مردم، ‌كم‌ ‌و‌ بيشْ زندگى دورانهاى گذشته خود، ‌يا‌ لااقل دوره قبل ‌از‌ زندگى كنونى ‌را‌ ‌به‌ خاطر داشته باشند ‌و‌ ‌به‌ يادشان بيايد ‌كه‌ ‌در‌ كدام شهر زندگى ‌مى‌ كردند، اهل كدام كشور بودند، ‌با‌ ‌چه‌ زبان سخن ‌مى‌ گفتند ‌و‌ ‌چه‌ اشخاصى آنان ‌را‌ دوست ‌يا‌ دشمن ‌مى‌ داشتند ‌و‌ ديگر امورى ‌از‌ اين قبيل. ولى ‌در‌ ميان ميلياردها مردمى ‌كه‌ ‌در‌ طول ‌يك‌ قرن متولد شده اند، ديده نشده ‌كه‌ حتى ‌يك‌ نفر، دوران گذشته ‌را‌ ‌به‌ ياد داشته باشد ‌و‌ ‌از‌ زندگى پيشينِ خود، سخن بگويد.(معاد ‌از‌ نظر روح ‌و‌ جسم، ج 1، ص 281.)
 چكيده سخن، اينكه تناسخ ‌از‌ نظر دينى ‌و‌ علمى، تصوّرى باطل، ‌و‌ بازگشت ارواح مردگان ‌به‌ دنيا، پندارى نادرست ‌و‌ ناشدنى است. آنچه ‌از‌ سخنان اولياى دين ‌بر‌ ‌مى‌ آيد، اين است ‌كه‌ ارواح مردم، ‌پس‌ ‌از‌ مرگ ‌و‌ ترك گفتن بدنهاى اصلى دنيايى، ‌با‌ قالبهايى مثالى - ‌كه‌ شبيه همان بدنها است - ‌در‌ عالم برزخ استقرار ‌مى‌ يابند ‌و‌ ‌تا‌ ‌به‌ ‌پا‌ خاستن رستاخيز، ‌به‌ اقتضاى اعمال دنيايى خويش ‌يا‌ ‌در‌ نعمت اند ‌يا‌ ‌در‌ عذاب.
 امام صادق (ع) فرمود:
 فَاِذا قَبَضَهُ اللَّهُ - ‌عز‌ ‌و‌ ‌جل‌ - صَيَّرَ تِلْكَ الرُوحَ في قالَبٍ كقالبِه ‌فى‌ الدُّنيا فَيَأكُلونَ ‌و‌ يَشْرَبُونَ فإذا قَدِمَ عَلَيْهِم الْقادِمُ، عَرَفُوهُ بتِلِكَ الصُّوَرةِ التَّى كانَتْ ‌فى‌ الدُّنيا.(الكافى، ج 3، ص 245.) روح مؤمن، ‌پس‌ ‌از‌ آنكه ‌به‌ امر الهى گرفته شد، ‌در‌ قالبى ‌كه‌ شبيه جسد اصلى دنيايىِ اوست، استقرار ‌مى‌ يابد. افراد ‌با‌ ايمان، ‌در‌ عالم بعد ‌از‌ مرگ، متنعم اند؛ ‌مى‌ خورند ‌و‌ ‌مى‌ نوشند ‌و‌ هنگامى ‌كه‌ شخص ‌بر‌ آنان وارد ‌مى‌ شود، ‌او‌ ‌را‌ ‌به‌ همان صورتى ‌كه‌ ‌در‌ دنيا بوده، ‌مى‌ شناسند.
 سوم: بنا ‌بر‌ تجسم نيّتها ‌و‌ باورها ‌و‌ رفتارهاى انسان - ‌كه‌ آيات ‌و‌ روايات بسيارى گوياى ‌آن‌ است - سپاس ‌و‌ ستايش خداوند ‌در‌ اين جهان، چونان خورشيد ‌كه‌ ‌با‌ تابش خود، جهان ‌ما‌ ‌را‌ روشن ‌مى‌ سازد، تيرگى ‌ها‌ ‌و‌ تاريكى هاى تاريكستان برزخ ‌را‌ ‌مى‌ زدايد؛ بدين معنا ‌كه‌ نيّتهاى پاك ‌و‌ باورهاى درست ‌و‌ رفتارهاى شايسته، ‌با‌ چهره هاى درخشانى تجسم ‌مى‌ يابند ‌و‌ قلمرو زندگى صاحبان خود ‌را‌ ‌در‌ عالم برزخ روشن ‌مى‌ كنند:
 يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ يَسْعَى نُورُهُم بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَبِأَيْمَانِهِم.(حديد، آيه 12.) ‌در‌ روزى ‌كه‌ مردان ‌و‌ زنان مؤمن ‌را‌ ببينى ‌كه‌ نورشان ‌در‌ پيش ايشان ‌و‌ ‌از‌ راست ايشان شتابان ‌مى‌ رود.
 ‌و‌ نيّتهاى ناپاك ‌و‌ باورهاى نادرست ‌و‌ رفتارهاى ناشايسته، ‌با‌ چهره هاى تاريكْ تجسم ‌مى‌ يابند ‌و‌ عرصه زندگى صاحبان خود ‌را‌ ‌در‌ عالم برزخ، تيره ‌و‌ تار ‌مى‌ سازند.
 يَوْمَ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا انظُرُونَا نَقْتَبِسْ ‌من‌ نُورِكُمْ.(حديد، آيه 13.) روزى ‌كه‌ مردان ‌و‌ زنان منافق، ‌به‌ كسانى ‌كه‌ ايمان آورده اند ‌مى‌ گويند: «به ‌ما‌ بنگريد [يا درنگ كنيد] ‌تا‌ ‌از‌ نور شما [روشنايى] بگيريم.
 امام صادق (ع) فرمود:
 هنگامى ‌كه‌ شخص مؤمن ‌را‌ ‌در‌ قبرش ‌مى‌ گذارند، درى ‌به‌ رويش گشوده ‌مى‌ شود ‌و‌ جايگاه خود ‌را‌ ‌در‌ بهشت ‌مى‌ بيند. ‌و‌ يَخْرُجُ ‌من‌ ذلِكَ رَجُلٌ لَمْ تَرَعَيْناهُ شَيْئاً قَطُّ اَحْسَنَ مِنْهُ، فَيَقُولُ: ‌يا‌ عَبْدَاللَّهِ ‌ما‌ رَأيتُ شَيئاً قَطُّ اَحْسَنَ مِنْكَ! فَيَقُولُ: اَناَ رَأيُكَ الْحَسَنَ ‌و‌ الّذى كُنْتَ عَلَيهِ ‌و‌ عَمَلُكَ الصَّالِحُ كُنْتَ تَعْمَلُهُ.(الكافى، ج 3، ص 242.) ‌و‌ ‌از‌ ‌آن‌ درى ‌كه‌ ‌از‌ عالم غيب ‌به‌ روى ‌او‌ گشوده شده، مردى زيبا روى ‌كه‌ تاكنون مانند ‌او‌ ‌را‌ نديده است، وارد ‌مى‌ شود. مؤمن ‌به‌ ‌او‌ ‌مى‌ گويد: «تو كيستى ‌كه‌ زيباتر ‌از‌ ‌تو‌ نديده ام؟» زيبا روى ‌در‌ پاسخ ‌مى‌ گويد: «من نيّت نيك ‌تو‌ هستم ‌كه‌ ‌در‌ دنيا ‌بر‌ ‌آن‌ بودى، ‌و‌ رفتار نيكوى ‌تو‌ هستم ‌كه‌ انجام داده اى».
 ‌و‌ ‌در‌ همان روايت فرمود:
 هنگامى ‌كه‌ كافر ‌را‌ ‌در‌ قبر ‌مى‌ گذارند، درى ‌از‌ عالم غيب ‌به‌ روى ‌او‌ گشوده ‌مى‌ شود ‌و‌ جايگاه خود ‌را‌ ‌در‌ آتش دوزخ ‌مى‌ بيند. ثُمَّ يَخْرجُ مِنْهُ رَجُلٌ اَقْبَحُ ‌من‌ رَأى قَطُّ. فَيَقُولُ: ‌يا‌ عَبْدَاللَّهِ ‌من‌ اَنْتَ؟ ‌ما‌ رَأيتُ شَيئاً اَقْبَحُ مِنْكَ. قال: فَيَقُولُ: أنَا عَمَلُكَ السَّىّ ءُ الَّذى كُنْتَ تَعْملُ ‌و‌ رَأيُكَ الْخَبِيثُ. ‌آن‌ گاه ‌از‌ همان درى ‌كه‌ ‌به‌ روى ‌او‌ گشوده شده، مردى زشت روى ‌كه‌ چون ‌او‌ ‌را‌ ‌تا‌ ‌آن‌ هنگام نديده است، وارد ‌مى‌ شود. كافر ‌به‌ ‌او‌ ‌مى‌ گويد: «اى بنده خدا، ‌تو‌ كيستى؟ زشت روتر ‌از‌ ‌تو‌ نديده ام؟» ‌در‌ پاسخ ‌مى‌ گويد: «من، رفتار ناشايسته ‌تو‌ هستم ‌كه‌ ‌در‌ دنيا انجام ‌مى‌ دادى، ‌و‌ نيّت ناپاك ‌و‌ انديشه ‌بد‌ تواَم ‌كه‌ ‌بر‌ ‌آن‌ بودى».
 ‌در‌ اينجا براى توضيح بيشتر درباره زندگى ‌پس‌ ‌از‌ مرگ، شايسته است ‌به‌ رؤياى صادقه مرحوم آيت اللَّه حاج ميرزا على آقاى شيرازى ‌كه‌ روشنگر زندگى ‌و‌ تجسم خلق ‌و‌ خوى ‌و‌ رفتارهاى آدمى است، ‌به‌ نقل ‌از‌ استاد شهيد مرتضى مطهرى(ره) اشاره شود: مرحوم حاج ميرزا على آقا - اعلى اللَّه مقامه - ارتباط قوى ‌و‌ بسيار شديدى ‌با‌ پيغمبر اكرم ‌و‌ خاندان پاكش (ع) داشت. اين مرد ‌در‌ عين اينكه فقيه ‌در‌ ‌حد‌ اجتهاد ‌و‌ حكيم ‌و‌ عارف ‌و‌ طبيب ‌و‌ اديب بود ‌و‌ ‌در‌ بعضى ‌از‌ قسمتها، مثلاً طب قديم ‌و‌ ادبيّات، ‌از‌ طراز اوّل بود ‌و‌ قانون بوعلى ‌را‌ تدريس ‌مى‌ كرد، ‌از‌ خدمتگزاران آستان مقدس حضرت سيد الشهداء (ع) بود. منبر ‌مى‌ رفت ‌و‌ موعظه ‌مى‌ كرد ‌و‌ ذكر مصيبت ‌مى‌ فرمود. كمتر كسى بود ‌كه‌ ‌در‌ پاى منبر اين مرد عالم مخلص متقى بنشيند ‌و‌ منقلب نشود. خودش هنگام وعظ ‌و‌ ارشاد ‌كه‌ ‌از‌ خدا ‌و‌ آخرت ياد ‌مى‌ كرد، ‌در‌ حال ‌يك‌ انقلاب روحى ‌و‌ معنوى بود ‌و‌ محبت خدا ‌و‌ پيامبرش ‌و‌ خاندان پيامبر ‌در‌ ‌حد‌ اشباع، ‌او‌ ‌را‌ ‌به‌ سوى خود ‌مى‌ كشيد. ‌با‌ ذكر خدا دگرگون ‌مى‌ شد. مصداق قول خدا بود: اِنَّما الْمُؤمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَاناً وَعَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ.(انفال، آيه 2.) «[مؤمنان]كسانى اند ‌كه‌ چون خدا ياد شود، دلهاشان ترسان گردد (از عظمت ‌يا‌ عقوبت او) ‌و‌ چون آيات ‌او‌ ‌بر‌ آنان خوانده شود، ‌بر‌ ايمانشان بيفزايد ‌و‌ ‌بر‌ پروردگارشان توكل كنند.
 ‌يك‌ نهج البلاغه «مجسم» بود. مواعظ نهج البلاغه، ‌در‌ اعماق جانش فرو رفته بود. براى من، محسوس بود ‌كه‌ روح اين مرد، ‌با‌ روح اميرالمؤمنين (ع) پيوند خورده ‌و‌ متّصل شده است.
 ‌من‌ ‌از‌ اين مرد بزرگ داستانها دارم. ‌از‌ جمله، ‌به‌ مناسبت بحث، رؤيايى است ‌كه‌ نقل ‌مى‌ كنم: ايشان، ‌يك‌ روز ضمن درس، ‌در‌ حالى ‌كه‌ دانه هاى اشكشان ‌بر‌ روى محاسن سفيدشان ‌مى‌ چكيد، اين خواب ‌را‌ نقل كرد ‌و‌ فرمود: ‌در‌ خواب ديدم ‌كه‌ مرگم فرا رسيده است. مردن ‌را‌ همان طورى ‌كه‌ براى ‌ما‌ توصيف شده است، ‌در‌ خواب يافتم. خويشتن ‌را‌ جدا ‌از‌ بدنم ‌مى‌ ديدم ‌و‌ ملاحظه ‌مى‌ كردم ‌كه‌ بدن مرا ‌به‌ قبرستان براى دفن، حمل ‌مى‌ كنند. مرا ‌به‌ گورستان بردند ‌و‌ دفن كردند ‌و‌ رفتند. ‌من‌ تنها ماندم ‌و‌ نگران ‌كه‌ ‌چه‌ ‌بر‌ ‌سر‌ ‌من‌ خواهد آمد؟! ناگاه سگى سفيد ‌را‌ ديدم ‌كه‌ وارد قبر شد. ‌در‌ همان حال، حس كردم ‌كه‌ اين سگ، تند خويىِ ‌من‌ است ‌كه‌ تجسم يافته ‌و‌ ‌به‌ سراغ ‌من‌ آمده است. مضطرب شدم. ‌در‌ اضطراب بودم ‌كه‌ حضرت سيد الشهداء (ع) تشريف آوردند ‌و‌ ‌به‌ ‌من‌ فرمودند: «غصّه نخور، ‌من‌ ‌آن‌ ‌را‌ ‌از‌ ‌تو‌ جدا ‌مى‌ كنم».(مجموعه آثار، ج 1، ص 237.)
 راه رستاخيز
 ‌و‌ يُسَهِّلُ عَلَيْنا ‌به‌ سَبيلَ الْمَبْعَثِ،(وَ تَسْهُلُ ‌به‌ عَلَيْنا سُبُلَ الْبَعْثِ.) ‌و‌ يُشَرِّفُ ‌به‌ مَنازِ لَنا عَنْدَ مَواقِفِ الْاَشهادِ.(وَ تَشُرُف ‌به‌ مَنازلَنا عِنْدَ تَواقُضِ الْاَشَهاد.) يَوْمَ تُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَت ‌و‌ ‌هم‌ لايُظْلَمُونَ، يَوْمَ ‌لا‌ يُغْنى مَوْلىً عَنْ مَوْلىٍ شَيئاً ‌و‌ ‌لا‌ ‌هم‌ يُنْصَروُنَ. ‌و‌ [سپاس ‌و‌ ستايشى كه]راه ‌به‌ سوى رستاخيز ‌را‌ هموار سازد، ‌و‌ جايگاه ‌ما‌ ‌را‌ ‌در‌ پيشگاه گواهان ‌و‌ ناظران عمل (فرشتگان ‌و‌ پيامبران ‌و‌ امامانِ معصوم (ع)) شامخ ‌و‌ ‌سر‌ بلند گردانَد؛ ‌در‌ ‌آن‌ روزى ‌كه‌ ‌هر‌ كسى ‌به‌ كارى ‌كه‌ كرده است، پاداش ببيند ‌و‌ ‌بر‌ آنان ستم نرود؛ روزى ‌كه‌ هيچ دوستْ ‌به‌ كار دوست نيايد [و عذاب ‌را‌ ‌از‌ ‌او‌ دفع نكند] ‌و‌ ‌كس‌ ياريشان نكند.
 سَهُلَ الْاَمْرُ سَهالَةً ‌و‌ سُهُولَةً: ‌آن‌ كار، آسان ‌و‌ هموار شد.سَهُلَتِ الْاَرْضُ: ‌آن‌ زمين، هموار شد.
 اَلسَّهْل: زمين هموار، فراخ، دشت، ‌و‌ ‌هر‌ چيز نرم. سَهَّلَ تَستهيلاً اَلمَكانَ: آنجا ‌را‌ هموار كرد، «- الاْمَر»: ‌آن‌ كار ‌را‌ ساده ‌و‌ آسان كرد، مقدمات ‌آن‌ كار ‌را‌ فراهم ساخت.
 اَلْمَبْعَثْ (اسم مكان): قيامت، رستاخيز، (مصدر ميمى): برانگيختن ‌و‌ فرستادن. ‌در‌ اصطلاح ‌و‌ تصالح ‌و‌ سازش مؤمنان، ‌به‌ بيرون آوردنِ مردگان ‌از‌ گورها توسط خداوند ‌و‌ روانه ساختنشان ‌به‌ سوى محشر، گفته ‌مى‌ شود.
 وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَإِذَا ‌هم‌ ‌من‌ الْأَجْدَاثِ إِلَى رَبِّهِمْ يَنْسِلُونَ. قَالُوا ‌يا‌ وَيْلَنَا ‌من‌ بَعَثَنَا ‌من‌ مَّرْقَدِنَا، هذَا ‌ما‌ وَعَدَ الرَّحْمنُ وَصَدَقَ الْمُرْسَلُونَ.(يس، آيه 52-51.) ‌و‌ ‌در‌ صور دميده شود ‌و‌ آنان ناگاه ‌از‌ گورها ‌به‌ سوى پروردگار خويش ‌مى‌ شتابند. ‌مى‌ گويند: ‌اى‌ واى ‌بر‌ ما، ‌چه‌ كسى ‌ما‌ ‌را‌ ‌از‌ خوابگاهمان (گورهامان) برانگيخت؟ اين همان است ‌كه‌ خداى رحمان وعده داده بود ‌و‌ پيامبران راست گفتند.
 مرحوم سيد على خان ‌مى‌ گويد:
 بهتر ‌آن‌ است ‌كه‌ ‌در‌ اينجا «مَبْعَثْ» ‌به‌ معناى برانگيختن (مصدر) باشد، ‌و‌ مقصود ‌از‌ «سَبِيلَ المَبْعَث» راهى ‌كه‌ مردمان، ‌از‌ ‌آن‌ ‌به‌ سوى محشر روانه ‌مى‌ شوند، ‌و‌ مراد ‌از‌ «تسهيل» آن، پيمودن ‌آن‌ راه است ‌بى‌ مشقت ‌و‌ ‌به‌ آسانى ‌و‌ ‌در‌ امنيّت ‌و‌ سلامت ‌و‌ ‌به‌ دور ‌از‌ سختى ‌ها‌ ‌و‌ ترسها ‌و‌ گرفتارى هاى آن.(رياض السالكين، ج 1، ص 339.)
 مَواقِفْ (جمع مَوْقِفْ): مكان وقوف، توقفگاه، جاى درنگ، ايستگاه.
 الْاَشْهاد: (جمع شاهد ‌يا‌ شهيد): گواهان، راستگويان ‌در‌ گواهى دادن، دانايان ‌كه‌ چيزى ‌بر‌ آنان پوشيده نمانَد، حاضران ‌در‌ مجلس، آنان ‌كه‌ ‌در‌ راه خدا ‌يا‌ امرى مقدسْ كشته ‌مى‌ شوند، كشتگان ‌در‌ راه خدا. شاهد ‌و‌ شهيد: ‌از‌ نامهاى نيكوى خداوند.
 مَولى: ولى نعمت، همسايه، دوست، ارباب، مددكار، دوستدار، پيرو، آزاد كننده ‌و‌ آزاد شونده، بنده، ميهمان، شريك، مالِك.
 براى ‌هر‌ موجودى ‌از‌ موجودات اين جهان، حركت ‌و‌ تحولّى است ذاتى، ‌و‌ عبادتى است فطرى، ‌و‌ وظيفه ‌اى‌ است ‌كه‌ ‌با‌ عنوان انقياد ‌و‌ اطاعت ‌و‌ عبادت پروردگار جهان، انجام ‌مى‌ دهد:
 وَللَّهِِ يَسْجُدُ ‌من‌ فِي السَّموتِ وَالْأَرْضِ طَوْعاً وَكَرْهاً وَظِلَالُهُم بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ.(رعد، آيه 15.) ‌و‌ ‌هر‌ ‌كه‌ ‌در‌ آسمانها ‌و‌ زمين است، خواه ‌و‌ ناخواه، ‌و‌ سايه هاشان، بامدادان ‌و‌ شبانگاهانْ خداى ‌را‌ سجده ‌مى‌ آرند.
 ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّماءِ وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِيَا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ.(فصلت، آيه 11.) سپس ‌به‌ آسمان پرداخت، ‌در‌ حالى ‌كه‌ [چون] دود بود. ‌پس‌ ‌به‌ ‌آن‌ ‌و‌ ‌به‌ زمين گفت: «خواه ‌يا‌ ناخواه بياييد»، گفتند: «فرمانبردار آمديم».(روشن است ‌كه‌ اين گفتگو، تكوينى است ‌نه‌ ‌با‌ الفاظ. كنايه ‌از‌ آنكه آسمان ‌و‌ زمين، ‌سر‌ ‌به‌ فرمان خدا ‌و‌ مسخّر اويند.)
 جهان مادّى ‌كه‌ ‌يك‌ حركت است، ناگزير، مقصد ‌و‌ غايتى دارد ‌كه‌ براى وصول ‌به‌ آن، ‌در‌ تلاش ‌و‌ تكاپو ‌و‌ تحول است. ‌به‌ تعبيرفلسفىِ آن، جهان ‌در‌ عمق ‌و‌ ژرفاى خود، ‌رو‌ ‌به‌ سويى سير ‌مى‌ كند ‌كه‌ اين سير، عين وجود يافتن عالم است. ‌به‌ گفته ديگر، جهان چنان ايجاد ‌مى‌ شود ‌كه‌ ‌رو‌ ‌به‌ سوى غايت دارد؛ اگرچه اين غايت، جايى ‌و‌ مكانى بيرون ‌از‌ خود عالم نيست. رفتن دنيا ‌به‌ سوى آخرت، ‌به‌ سان حركت مسافرى ‌از‌ شهرى ‌به‌ شهرى نيست؛ بلكه ‌به‌ لحاظ تشبيه محض، مانند بالغ شدن كودك ‌و‌ ‌يا‌ ‌به‌ پيرى رسيدن نوجوان است. كودكى ‌كه‌ بالغ ‌مى‌ شود، ‌از‌ جايى ‌به‌ جايى نمى رود؛ بلكه ‌از‌ خودِ فروتر، ‌به‌ خودِ برتر ‌مى‌ رسد. ‌در‌ اين حركت، مبدأ ‌و‌ مقصد ‌و‌ متحرك، يكى است؛ يعنى متحرك، ‌از‌ خود آغاز ‌مى‌ كند ‌و‌ ‌در‌ خود حركت ‌مى‌ كند ‌و‌ باز ‌به‌ خود ‌مى‌ رسد. امّا اين خودِ نهايى، مرحله بالاترى است ‌از‌ خودِ آغازين.
 ‌در‌ حقيقت، مجموع جهان، ‌در‌ حركت مستمر ‌و‌ جاودانه خود، همچون كودكى ‌كه‌ بالغ ‌مى‌ شود، ‌رو‌ ‌به‌ سوى بلوغ دارد ‌و‌ اين بلوغ، همان معاد ‌و‌ قيامت است. ‌با‌ ظهور قيامت، تحولى عظيم ‌و‌ زيرورو كن، ‌نه‌ فقط ‌در‌ زمين؛ بلكه ‌در‌ همه جهان، پديد ‌مى‌ آيد ‌و‌ عالمى ديگر ‌و‌ صحنه ‌اى‌ كاملاً ‌نو‌ پديد ‌مى‌ آيد. ‌از‌ همين روست ‌كه‌ قيامت، مسئله ‌اى‌ منحصر ‌به‌ كره زمين ‌و‌ انسانها نيست؛ بلكه امرى است جهانى ‌و‌ ‌در‌ سطح تمام كائنات هستى.
 تعبيرات قرآن ‌در‌ اين زمينه، بيش ‌از‌ اندازه روشن است ‌و‌ قيامت ‌را‌ ‌نه‌ ‌به‌ صورت امرى محدود ‌و‌ زمينى؛ بلكه مقارن ‌با‌ حوادث عظيم جهانى ‌مى‌ شناسانَد:
 إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ. وَإِذَا النُّجُومُ انكَدَرَتْ. وَإِذَا الْجِبَالُ سُيِّرَتْ. وَإِذَا الْعِشَارُ عُطِّلَتْ. وَإِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ. وَإِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ. وَإِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ. وَإِذَا الْمَوْءُودَةُ سُئِلَتْ. بِأَيِّ ذَنبٍ قُتِلَتْ. وَإِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ. وَإِذَا السَّماءُ كُشِطَتْ. وَإِذَا الْجَحِيمُ سُعِّرَتْ. وَإِذَا الْجَنَّةُ أُزْلِفَتْ. عَلِمَتْ نَفْسٌ ‌ما‌ أَحْضَرَتْ.(تكوير، آيه 14-1.) «آن گاه ‌كه‌ خورشيد، ‌در‌ ‌هم‌ پيچيده ‌و‌ ‌بى‌ نور شود (بيفسرد). ‌و‌ ‌آن‌ گاه ‌كه‌ ستارگان، تيره گردند ‌و‌ فرو ريزند. ‌و‌ ‌آن‌ گاه ‌كه‌ كوهها رانده شوند. ‌و‌ ‌آن‌ گاه ‌كه‌ اشترانِ آبستن، رها شوند. ‌و‌ ‌آن‌ گاه ‌كه‌ ددان، گرد آورده شوند. ‌و‌ ‌آن‌ گاه ‌كه‌ درياها تفته شوند (به جوش آيند). ‌و‌ ‌آن‌ گاه ‌كه‌ جان ‌ها‌ ‌با‌ ‌تن‌ ‌ها‌ جفت گردند. ‌و‌ ‌آن‌ گاه ‌كه‌ ‌از‌ دخترِ زنده ‌در‌ گور شده، پرسند: ‌به‌ كدام گناه كشته شده است؟ ‌و‌ ‌آن‌ گاه ‌كه‌ نامه ‌ها‌ گشوده شود. ‌و‌ ‌آن‌ گاه ‌كه‌ آسمان بركنده شود. ‌و‌ ‌آن‌ گاه ‌كه‌ دوزخ افروخته ‌و‌ شعله ورگردد. ‌و‌ ‌آن‌ گاه ‌كه‌ بهشت ‌را‌ پيش آرند. [در ‌آن‌ روز]هر ‌كس‌ داند ‌كه‌ ‌چه‌ آورده است.
 ‌و‌ نيز آيات آغاز سوره انفطار ‌و‌ سوره انشقاق ‌و‌ آيه هاى ديگر، گواه ‌آن‌ اند ‌كه‌ مسئله قيامت، امرى جهانى ‌و‌ ‌در‌ سطح همه هستى است.
 امّا براى انسان، علاوه ‌بر‌ ‌آن‌ حركت ذاتى جوهرى، حركت ديگرى است ‌به‌ نام حركت ارادى ‌كه‌ ‌به‌ وسيله آن، ‌در‌ طلب امرى ‌كه‌ ‌آن‌ ‌را‌ براى خويش نيكو ‌و‌ كمالى برتر ‌و‌ بالاتر ‌مى‌ پندارد، ‌مى‌ كوشد. اين حقيقت، يعنى حركت ‌و‌ تكاپوى فطرى ‌به‌ سوى اهداف ‌و‌ غايات ضرورى درنظام عالم، ‌در‌ نظر آنكه حجاب ‌و‌ نقاب ‌از‌ ديده حقيقتْ بين ‌او‌ برداشته شده است، كاملاً مشهود ‌و‌ مكشوف است؛ ‌به‌ خصوص ‌در‌ مورد انسان؛ ‌به‌ علّت وسعت ‌و‌ گستردگى دايره وجودى ‌اش‌ ‌و‌ بزرگى قوس صعودى ‌اى‌ ‌كه‌ دارد؛ زيرا براى هرفردى ‌از‌ افراد انسان، ‌از‌ آغاز حدوث ‌و‌ پيدايش ‌تا‌ پايان عمر، انتقالاتى فطرى ‌و‌ حركاتى است طبيعى جوهرى، ‌به‌ نام حركت اشتدادى ‌كه‌ درهر مقام ‌و‌ مرتبه اى، ‌به‌ اعتبار آن، نام ‌و‌ نشان ويژه ‌اى‌ دارد. ‌به‌ اين حقيقت، ‌در‌ قرآن كريم، ‌به‌ تأكيد ‌و‌ تكرار اشاره شده است:
 يَاأَيُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاَقِيهِ.(انشقاق، آيه 6.) ‌اى‌ آدمى! همانا ‌تو‌ ‌به‌ سوى پروردگارت سخت كوشنده ‌و‌ رونده اى، ‌پس‌ ‌او‌ ‌را‌ ديدار خواهى كرد.
 اين نداى تنبهى ‌و‌ هشدار دهنده، براى بيدارى ‌و‌ هشيارى انسان ‌و‌ توجه ‌به‌ منتهاى مسيرى است ‌كه‌ كاروان آدميان، ‌در‌ كوشش ‌و‌ كِشش خود، ‌در‌ پيش دارند. آدميان، ‌از‌ وقوع پديده هاى عظيم جهانى، ‌در‌ ‌مى‌ يابند ‌كه‌ ‌در‌ گذرگاه اين جهان، ‌به‌ سوى ملاقات پروردگارشان، رهسپار بوده اند ‌و‌ ‌در‌ ‌مى‌ يابند ‌كه‌ زمين ‌و‌ زندگى ‌و‌ نيز كوشش هاى ‌در‌ آن، گذرگاه ‌و‌ پلى بوده است ‌كه‌ چون كاروانيان ‌از‌ ‌آن‌ گذشتند، ‌آن‌ گذرگاه، ويران ‌و‌ پل، كشيده ‌و‌ گسترده شده است: «وَ اِذَا الْاَرْضُ مُدَّتْ». انسان ‌با‌ انديشه ‌ها‌ ‌و‌ انگيزه ‌ها‌ ‌و‌ رفتارها ‌و‌ خُلق ‌و‌ خوى خود، همگى ‌به‌ سوى رستاخيز ‌و‌ پيشگاه پروردگارش روى آورده است. ‌از‌ همين روست ‌كه‌ قافله سالار كاروان بشرى، امام على ‌بن‌ ابى طالب (ع)، پيش ‌از‌ گذر ‌از‌ اين گذرگاه فانىِ باقى نما، ‌به‌ قافله بشرى هشدار داد ‌تا‌ دلداده ‌آن‌ نگردند ‌و‌ ‌در‌ انديشه قرارگاهِ ابدىِ خويش، زاد ‌و‌ توشه حيات جاودان ‌را‌ ‌از‌ ‌آن‌ برگيرند:
 ‌ان‌ الدُّنيا لَمْ تُخْلَقْ لَكُمْ دارَ مُقامٍ، بَلْ خُلِقَتْ لَكُمْ مَجازاً لِتَزوَّدُوا مِنْها الْاَعْمالَ اِلى دارِ الْقَرَارِ، فَكُونُوا مِنْها عَلَى اَوْفازٍ، ‌و‌ قَرِبُوا الظُّهُورَ لِلزِّيالِ.(نهج البلاغة، خطبه 132.) دنيا ‌را‌ نيافريده اند ‌كه‌ سراى جاويدان شما باشد؛ بلكه گذرگاهى است، ‌و‌ بايد ‌از‌ آن، توشه برگيريد براى سرايى ‌كه‌ ‌در‌ ‌آن‌ قرار خواهيد گرفت. ‌پس‌ براى سفر بشتابيد، ‌و‌ مركبهاى خود ‌را‌ آماده كنيد ‌كه‌ زمانِ جدايى، فرا رسيده است.
 آدمى ‌پس‌ ‌از‌ عبور ‌از‌ اين گذرگاه، ‌در‌ ‌مى‌ يابد ‌كه‌ مرگ ‌و‌ برانگيختگى، ‌دو‌ منزل ‌از‌ منزلگاههاى اين گذرگاه هستند ‌كه‌ ناگزير ‌به‌ عبور ‌از‌ آنها بوده است؛ همچنان ‌كه‌ خداى تعالى ‌در‌ آيه هايى ‌از‌ قرآن كريم، ‌به‌ تأكيد ‌و‌ تكرار، فرموده است:
 أَيْنَمَا تَكُونُوا، يُدْرِكْكُّمُ الْمَوْتُ وَلَوْ كُنتُمْ في بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ.(نساء، آيه 78.) ‌هر‌ ‌جا‌ ‌كه‌ باشيد، مرگ شما ‌را‌ ‌در‌ خواهد يافت؛ ‌هر‌ چند ‌در‌ دژهايى استوار بوده باشيد.
 كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَيْنَا تُرْجَعُونَ.(عنكبوت، آيه 57.) ‌هر‌ كسى، چشنده مرگ است ‌و‌ سپس ‌به‌ سوى ‌ما‌ باز گردانده ‌مى‌ شويد.
 ‌قل‌ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاَقِيكُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ.(جمعه، آيه 8.) بگو: ‌آن‌ مرگ ‌كه‌ ‌از‌ ‌آن‌ ‌مى‌ گريزيد، خود ‌به‌ ديدارتان ‌مى‌ آيد، سپس ‌به‌ سوى داناى نهان ‌و‌ آشكار، بازگردانده ‌مى‌ شويد. ‌آن‌ گاه شما ‌را‌ بدانچه كرده ايد، خبر ‌مى‌ دهد.
 ‌و‌ چون مرگ ‌و‌ برانگيختگى ‌در‌ اين حركت، ‌دو‌ واقعيت اند، ‌و‌ بيشتر مردم نيز ‌در‌ سلوكشان منزلگاههاى پيشين ‌را‌ ديده اند؛ امّا اين دو، ‌و‌ مراحل بعدى ‌را‌ انكار ‌مى‌ كنند، خداوند ‌در‌ آيات عتاب انگيز خود، ‌به‌ سرزنش آنان پرداخته است:
 نَحْنُ خَلَقْنَاكُمْ فَلَوْلَا تُصَدِّقُونَ. أَفَرَأَيْتُم ‌ما‌ تُمْنُونَ. ءَأَنتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخَالِقُونَ. نَحْنُ قَدَّرْنَا بَيْنَكُمُ الْمَوْتَ وَمَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِينَ. عَلَى أَن نُبَدِّلَ أَمْثَالَكُمْ وَنُنشِأَكُمْ فِي ‌ما‌ ‌لا‌ تَعْلَمُونَ. وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الْأُولَى فَلَوْلَا تَذَكَّرُونَ.(واقعه، آيه 62-57.) ‌ما‌ شما ‌را‌ آفريده ايم [و ‌از‌ آينده شما باخبريم] ‌پس‌ چرا باور نمى كنيد؟ آيا آب منى ‌را‌ ‌كه‌ ‌مى‌ ريزيد، ديده ايد؟ آيا شما ‌آن‌ ‌را‌ ‌مى‌ آفرينيد، ‌يا‌ آفريننده ماييم؟ مرگ ‌را‌ ‌ما‌ ‌در‌ ميانتان مقدّر كرديم ‌و‌ كسى ‌بر‌ ‌ما‌ پيشى نگرفته. [و ‌ما‌ ناتوان نيستيم]از آنكه ‌به‌ جاى شما، ديگرانى همانندتان آوريم. ‌و‌ شما ‌را‌ ‌در‌ ‌آن‌ [صورت ‌و‌ هيئتى ‌يا‌ ‌در‌ عالمى]كه نمى دانيد، ‌از‌ ‌نو‌ بيافرينيم. ‌و‌ ‌هر‌ آينه شما آفرينش نخست ‌را‌ دانسته ايد، ‌پس‌ چرا ياد نمى كنيد ‌و‌ پند نمى گيريد؟!
 آخرت، بازتاب زندگى دنيا
 آخرتِ ‌هر‌ انسانى، بازتاب زندگى دنياى اوست، ‌و‌ آنچه ‌را‌ ‌كه‌ ‌در‌ مواقف آخرت مشاهده ‌مى‌ كند ‌و‌ ‌هر‌ پاداش ‌يا‌ كيفرى ‌را‌ ‌كه‌ ‌مى‌ بيند، انعكاس عقايد ‌و‌ باورها ‌و‌ انديشه ‌ها‌ ‌و‌ اخلاق ‌و‌ گفتار ‌و‌ رفتارهاى ‌او‌ ‌در‌ دنيا است. گذر ‌از‌ صراط آخرت نيز براى ‌هر‌ انسان، وابسته ‌به‌ اين است ‌كه‌ ‌در‌ اين جهان، راه زندگى ‌را‌ چگونه پيموده ‌و‌ كدام راه ‌و‌ رسم ‌را‌ برگزيده ‌و‌ ‌در‌ روزگار خويش، ‌چه‌ صراطى ‌را‌ درنورديده است. آيا ‌به‌ راه راست بوده ‌يا‌ ‌به‌ راه گمراهان ‌مى‌ رفته است؟
 كسى ‌كه‌ ‌در‌ اين جهان ‌در‌ صراط مستقيم بوده است، بدين معنا ‌كه‌ ‌به‌ معرفت ‌و‌ شناخت ثنا ‌و‌ ستايش خداوند ‌و‌ آيين ‌و‌ رسم سپاسگزارى ‌از‌ نعمتهاى انبوه پروردگار خويش نايل گرديده، ‌و‌ ‌به‌ وظيفه بندگى ‌اش‌ پايبند بوده ‌و‌ منزلت انسانى خويش ‌را‌ حرمت نهاده است، ‌در‌ جهان ديگر، راهِ رستاخيز ‌را‌ ‌به‌ سهولت ‌و‌ آسانى ‌مى‌ پيمايد ‌و‌ ‌به‌ رستگارى جاودانه، دست ‌مى‌ يابد.
 ‌در‌ سلوك آدميان، ‌از‌ مراحل پيش ‌از‌ دنيا ‌و‌ مواقفى ‌كه‌ ‌پس‌ ‌از‌ دنيا ‌از‌ آنها گذر خواهد كرد، ‌سه‌ گذرگاه ‌و‌ ‌به‌ تعبير قرآن كريم، ‌سه‌ «روز» است ‌كه‌ ‌در‌ آموزه هاى دينى، بسيار مهم تلقّى شده اند؛ چرا ‌كه‌ ‌در‌ اين ‌سه‌ روز، بزرگ ترين تحولات ‌و‌ دگرگونى ‌ها‌ ‌در‌ حيات آدميان ‌به‌ وقوع ‌مى‌ پيوندد: روز ولادت، روز مرگ ‌و‌ روز برانگيخته شدن ‌از‌ گورها.
 ‌در‌ اين ‌سه‌ روز، آدميان، ‌از‌ عالمى ‌به‌ عالم ديگر انتقال ‌مى‌ يابند؛ ‌به‌ گونه ‌اى‌ ‌كه‌ همه شرايط زندگى ‌و‌ ويژگى هاى آن، دگرگون ‌مى‌ شود. روز ولادت، روزى است ‌كه‌ «رحم» مادر ‌را‌ ترك ‌مى‌ گويد ‌و‌ ‌به‌ «دنيا»، اين سراى غرور ‌و‌ ‌بى‌ قرارى، گام ‌مى‌ نهد؛ ‌در‌ حالى ‌كه‌ بسيارى ‌از‌ خلق ‌و‌ خوى نيك ‌و‌ ‌بد‌ پدران ‌و‌ مادران دور ‌و‌ نزديك خويش ‌را‌ ‌با‌ خود ‌به‌ همراه دارد ‌و‌ ويژگى هاى مطلوب ‌و‌ نامطلوب آنان ‌را‌ ‌در‌ خود جمع آورده است.
 روز مرگ، روزى است ‌كه‌ زندگى دنيا ‌را‌ پشت ‌سر‌ ‌مى‌ گذارد ‌و‌ ‌به‌ عالم «برزخ» ‌كه‌ ‌حد‌ فاصل ميان مرگ ‌و‌ رستاخيز است، وارد ‌مى‌ شود ‌و‌ همه رفتارها ‌و‌ انديشه هاى نيك ‌و‌ بدى ‌را‌ ‌كه‌ ‌در‌ دنيا داشته، چون قافله ‌اى‌ ‌با‌ خود ‌مى‌ برد ‌و‌ بازتاب نيك ‌و‌ ‌بد‌ ‌و‌ زشت ‌و‌ زيباى آنها ‌را‌ ‌مى‌ بيند.
 روز رستاخيز، روزى است ‌كه‌ ‌به‌ فرمان خداوند، برانگيخته ‌مى‌ شود ‌و‌ جسم ‌و‌ جانش ‌به‌ ‌هم‌ ‌مى‌ پيوندند؛ روزى ‌كه‌ ‌با‌ شنيدن ‌آن‌ بانگ هول انگيز ‌و‌ گوش ‌بر‌ رستاخيز، آدمى ‌از‌ برادر خويش ‌مى‌ گريزد ‌و‌ ‌از‌ مادر ‌و‌ پدرش ‌و‌ ‌از‌ همسر ‌و‌ فرزندش. ‌به‌ ‌هر‌ سو ‌كه‌ ‌مى‌ نگرد، ‌هر‌ ‌كس‌ ‌را‌ ‌در‌ ‌آن‌ روز ‌به‌ كارى ‌كه‌ بسنده اوست ‌مى‌ بينيد. چهره هايى، درخشان ‌و‌ خندان ‌و‌ شادان. ‌و‌ چهره هايى ‌كه‌ گَرد گناه ‌بر‌ ‌آن‌ نشسته ‌و‌ تيرگىِ ناسپاسى ‌و‌ گناه، آنها ‌را‌ فرو پوشيده است.(به آيه هاى پايانىِ سوره عبس رجوع شود.)
 ‌در‌ اين روز، عالم «برزخ» ‌و‌ خانه گور ‌را‌ ترك گفته ‌و‌ ‌به‌ عالم رُعب انگيز ‌و‌ وحشتزاى رستاخيز، ‌پا‌ ‌مى‌ نهد ‌و‌ ‌در‌ شرايط بسيار سخت ‌و‌ طاقتْ سوز آن، ‌در‌ انتظار حسابرسىِ خداوند ‌و‌ سرنوشتى ‌كه‌ خود براى خويش فراهم آورده ‌و‌ پاداش ‌و‌ كيفر كارهاى خود، ‌به‌ ‌سر‌ ‌مى‌ برد.
 ياسر خادم ‌مى‌ گويد: ‌از‌ امام رضا (ع) شنيدم ‌كه‌ ‌مى‌ فرمود:
 ‌ان‌ اَوْحَشَ ‌ما‌ يَكُونُ هذاَ الْخَلْقُ في ثَلثَةِ مَواطِنَ: يَوْمَ وُلِدَ ‌و‌ يَخْرُجُ ‌من‌ بَطْنِ اُمِّهِ فَيَرَى الدُّنيا، ‌و‌ يَوْمَ يَمُوتُ فَيُعاينُ الآخِرَةَ ‌و‌ اَهْلَها، ‌و‌ يَوْمَ يُبْعَثُ حَيّاً فَيَرى اَحْكاماً لَمْ يَرَها في دارِ الدُّنْيا، ‌و‌ قَدْ سَلَّمَ اللَّهُ عَلى يَحيى ‌فى‌ هذِهِ الثَّلاثِ الْمواطِنِ ‌و‌ آمَنَ رَوْعَتَهُ فَقال: «وَسَلاَمٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَيَوْمَ يَمُوتُ وَيَوْمَ يُبْعَثُ حَيّاً».(مريم، آيه 15.) ‌و‌ قَدْ سَلَّمَ عِيسى ‌بن‌ مَرْيَمَ عَلى نَفْسِهِ في هذِهِ الثَّلاثَةِ الْمَواطِنِ ‌و‌ قالَ: «وَالسَّلاَمُ عَلَيَّ يَوْمَ وُلِدتُّ وَيَوْمَ أَمُوتُ وَيَوْمَ أُبْعَثُ حَيّاً».(مريم، آيه 33.) وحشتبارترين جايگاهها براى اين مردم، ‌سه‌ جايگاه است:]1 [روز ولادت ‌كه‌ ‌از‌ شكم مادر خارج ‌مى‌ شوند ‌و‌ دنيا ‌را‌ ‌مى‌ بينند؛]2[روزى ‌كه‌ ‌مى‌ ميرند ‌و‌ عالَمِ ‌پس‌ ‌از‌ مرگ ‌و‌ اهل ‌آن‌ ‌را‌ مشاهده ‌مى‌ كنند.]3[روزى ‌كه‌ زنده برانگيخته ‌مى‌ شوند ‌و‌ ‌به‌ عرصه رستاخيز، گام ‌مى‌ نهند ‌و‌ احكام ‌و‌ مقرّراتى ‌را‌ ‌مى‌ بينند ‌كه‌ ‌در‌ دنيا نديده بودند. خداوند، سلامت ‌و‌ امنيّت اين ‌سه‌ جايگاه ‌را‌ براى يحيى پيامبر تضمين كرد ‌و‌ ‌از‌ ترس ‌و‌ هراس آن، امان داد، آنجا ‌كه‌ فرمود: «درود ‌بر‌ او؛ روزى ‌كه‌ زاده شده ‌و‌ روزى ‌كه‌ ‌مى‌ ميرد ‌و‌ روزى ‌كه‌ زنده برانگيخته ‌مى‌ شود». ‌و‌ عيساى مسيح، پور مريم، سلامت ‌و‌ امنيّت ‌در‌ اين ‌سه‌ جايگاه ‌را‌ براى خويش طلب كرده است؛ آنجا ‌كه‌ فرمود: «درود ‌بر‌ من؛ روزى ‌كه‌ زاده شدم، ‌و‌ روزى ‌كه‌ ‌مى‌ ميرم، ‌و‌ روزى ‌كه‌ زنده برانگيخته شوم».(الميزان، ج 14، ص 26.)
 گفته ‌شد‌ «سَبِيل الْمَبْعَثْ» راهى است ‌كه‌ مردمان، ‌از‌ ‌آن‌ ‌به‌ سوى «محشر» گسيل ‌مى‌ شوند؛ اگرچه «سبيل» ‌و‌ «صراط»، ‌هر‌ ‌دو‌ ‌به‌ معناى راه رسيدن ‌به‌ مقصد ‌و‌ وصول ‌به‌ هدف اند؛ ليكن ‌با‌ يكديگر تفارقهايى دارند. ‌از‌ جمله اينكه «صراط» ‌به‌ لحاظِ وصف «مستقيم»، يعنى چيزى ‌كه‌ «پايدار» ‌و‌ «پا برجا» ‌و‌ «تخلف ناپذير» است ‌كه‌ بيشتر ‌با‌ ‌آن‌ همراه است ‌و‌ ‌به‌ معناى راه روشن ‌و‌ پايدارى است ‌كه‌ ‌در‌ رساندن ‌به‌ مقصود، هيچ گاه تخلّف نمى كند، ‌و‌ بيشتر ‌در‌ راههاى خير ‌و‌ رستگارى ‌به‌ كار ‌مى‌ رود. امّا «سَبِيل» ‌به‌ لحاظِ تعدّدى ‌كه‌ دارد، مانند: «سَبيلُ اللَّه، سَبيلُ الْمؤمنينَ، سَبيلُ المجرمين، سَبيلُ الْمفْسِدينَ، سَبِيلُ الرَّشادِ، سَبِيلُ الطَّاغُوتِ و...» داراى معناى وسيع ‌تر‌ ‌و‌ گسترده ترى است. ‌به‌ همين دليل، راغب ‌در‌ معناى «سبيل» آورده است: يُسْتَعْمَلُ السَّبِيلُ لِكُّلِ ‌ما‌ يُتَوصَّلُ ‌به‌ اِلى شَى ءٍ؛ خَيْراً كانَ أوشَرّاً.(مفردات الفاظ القرآن، چاپ جديد، ص 395.) سبيل، براى ‌هر‌ چيزى است ‌كه‌ وسيله وصول ‌و‌ رسيدن ‌به‌ چيزى [يا جايى] باشد؛ خواه ‌آن‌ چيز [يا جا]نيكو باشد ‌يا‌ بد.
 ‌هر‌ ‌يك‌ ‌از‌ موجودات زنده، براى ادامه زندگى ‌در‌ اين جهان، راهى ‌را‌ ‌در‌ پيشِ ‌رو‌ دارد ‌كه‌ ناگزير ‌از‌ پيمودنِ ‌آن‌ راه است ‌و‌ ‌به‌ تعبير قرآن كريم «صراط مستقيم» اوست، ‌كه‌ ‌با‌ پيمودن آن، حيات خويش ‌را‌ حفظ ‌مى‌ كند ‌و‌ ‌به‌ كمال شايسته ‌و‌ ‌در‌ خور خويش، دست ‌مى‌ يابد. اين، راهى است ‌كه‌ آفريدگار حكيم ‌و‌ دانا، پيش روى ‌هر‌ جنبنده ‌اى‌ قرار داده است؛ ‌بى‌ آنكه جنبندگان، ‌در‌ گزينش ‌آن‌ اختيارى داشته باشند.
 ‌ما‌ ‌من‌ دَابَّةٍ إِلَّا ‌هو‌ آخِذُ بِنَاصِيَتِهَا إِنَّ رَبِّي عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ.(هود، آيه 56.) جنبنده ‌اى‌ نيست، مگر آنكه ‌او‌ گيرنده موى پيشانى اوست (در حيطه قدرت ‌و‌ فرمانروايى خداست). همانا پروردگار من، ‌بر‌ راه راست است.
 اما بشر ‌در‌ پيمودن «صراط مستقيم» خود، داراى ‌دو‌ بعد «حيوانى ‌و‌ انسانى» است ‌كه‌ ‌در‌ بعد حيوانى اش، ‌به‌ سان ديگر حيوانات، مقهور ‌و‌ مجبور اراده پروردگار خويش است ‌و‌ ناگزير، صراط تعيين شده را، ‌بى‌ هيچ تخلّف ‌و‌ انحرافى، ‌مى‌ پيمايد. اما ‌در‌ بُعد انسانى اش، آزاد است ‌و‌ ‌با‌ داشتن عقل ‌و‌ اراده ‌و‌ اختيار ‌و‌ ويژگىِ «انتخابگرى»، ‌هر‌ راهى ‌را‌ ‌كه‌ بخواهد، ‌بر‌ ‌مى‌ گزيند؛ خواه راه راست ‌و‌ سعادت آفرين، خواه راه كژ ‌و‌ زيانبار. ‌با‌ اين حال، خداوند مهربان ‌در‌ پرتو رحمت ‌و‌ حكمت خويش، حجت ‌و‌ دليل خود ‌را‌ براى آدمى، تمام ‌و‌ كامل كرده ‌و‌ راه ‌هر‌ گونه عذرآورى ‌و‌ گريز ازمسئوليت ‌را‌ ‌به‌ روى ‌او‌ بسته است ‌و‌ ‌با‌ برانگيختن پيامبران، خود، هدايت آدميان ‌را‌ ‌بر‌ عهده گرفته است:
 رُسُلاً مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزاً حَكِيماً.(نساء، آيه 165.) پيامبرانى نويد بخش ‌و‌ هشدار دهنده ‌را‌ [فرستاديم] ‌تا‌ مردم ‌را‌ ‌پس‌ ‌از‌ [فرستادن]پيامبران، ‌بر‌ خدا بهانه ‌اى‌ نماند. خداوند، تواناى ‌بى‌ همتا ‌و‌ داناى ‌با‌ حكمت است.
 ‌با‌ گسيل داشتنِ پيامبران ‌و‌ برانگيختن راهنمايان ‌و‌ فرو فرستادن كتابهاى آسمانى اش، برنامه هاى تعالى بخش ‌و‌ راه ‌و‌ رسم تكامل ‌را‌ ‌به‌ آدميان ارائه فرمود، ‌و‌ آدميان ‌را‌ ‌در‌ پذيرش ‌و‌ ‌رد‌ آنها آزاد گذاشت:
 إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِراً وَإِمَّا كَفُوراً.(انسان، آيه 3.) ‌ما‌ راه ‌را‌ ‌بر‌ ‌او‌ (انسان) بنموديم؛ ‌چه‌ سپاسگزار باشد ‌و‌ ‌چه‌ ناسپاس.
 ‌و‌ ‌قل‌ الْحَقُّ ‌من‌ رَبِّكُمْ فَمَن شَاءَ فَلْيُؤمِن وَمَن شَاءَ فَلْيَكْفُرْ.(كهف، آيه 29.) بگو: سخن راست ‌و‌ درست ‌از‌ پروردگار شماست. ‌پس‌ ‌هر‌ ‌كه‌ خواست، ايمان بياورد ‌و‌ ‌هر‌ ‌كه‌ خواست، كافر شود.
 ‌در‌ جاى ديگر، ‌پس‌ ‌از‌ ‌بر‌ شمردن پاره ‌اى‌ ‌از‌ گناهان بزرگ، چون شرك، ‌و‌ پاس نداشتن حريم پدران ‌و‌ مادران ‌و‌ زنده ‌به‌ گور كردن دختران، ‌و‌ كشتن ‌بى‌ گناهان، ‌و‌ نزديك شدن ‌به‌ زشتى ‌ها‌ ‌و‌ پلشتى هاى آشكار ‌و‌ نهان، ‌و‌ تصرف ‌در‌ اموال يتيمان، ‌و‌ كاستن ‌از‌ كيل ‌و‌ ترازو، ‌و‌ رعايت نكردن عدالت ‌در‌ گفتار ‌و‌ كردار، ‌و‌ پيمان شكنى، هشدار داد ‌و‌ مردمان ‌را‌ ‌از‌ ارتكاب آنها ‌بر‌ حذر داشت ‌و‌ ‌آن‌ گاه فرمود:
 وَأَنَّ هذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَلاَتَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ.(انعام، آيه 153.) اين است راه راست من. ‌پس‌ ‌آن‌ ‌را‌ پيروى كنيد ‌و‌ ‌به‌ راههاى ديگر مرويد ‌كه‌ شما ‌را‌ ‌از‌ راه ‌او‌ جدا ‌مى‌ كند.
 آدمى، ‌در‌ بُعد حيوانى ‌اش‌ اسير است؛ اسير هواى نفس ‌و‌ خواهشهاى غريزى. غرايز، كور ‌و‌ كرند؛ صلاح ‌و‌ فساد آدمى ‌را‌ ‌در‌ نمى يابند ‌و‌ خواهان آزادى مطلق ‌و‌ سيرى ‌و‌ سيرابىِ ‌بى‌ قيد ‌و‌ شرط خود هستند. ‌در‌ قرآن كريم ‌مى‌ خوانيم:
 وَمَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا كَمَثَلِ الَّذِي يَنْعِقُ بِمَا ‌لا‌ يَسْمَعُ إِلَّا دُعَاءً وَنِدَاءً صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ ‌لا‌ يَعْقِلُونَ.(بقره، آيه 171.) داستان [پيامبر ‌و‌ اندرز دهنده]آنان ‌كه‌ كافر شدند، داستان كسى است ‌كه‌ ‌به‌ چيزى بانگ ‌مى‌ زند ‌كه‌ [مخاطبش] نمى شنود مگر بانگ ‌و‌ هَىْ هَىْ (خواندنى ‌و‌ آوايى)؛ كران اند، لالان اند، كوران اند. ‌پس‌ هيچ، ‌در‌ نمى يابند.
 اگر ‌چه‌ گوش ‌و‌ زبان ‌و‌ چشم دارند، ولى ‌از‌ ‌آن‌ بهره نمى برند ‌و‌ ‌به‌ وسيله آنها راه نمى يابند. كرند ‌و‌ كورند ‌و‌ گنگ ‌و‌ لال. وقتى اين عضوها، وظيفه ‌اى‌ ‌را‌ ‌كه‌ براى ‌آن‌ آفريده شده اند، انجام ندهند، گويى ‌به‌ كلّى نيستند ‌و‌ آفريده نشده اند. ‌و‌ ‌در‌ حقيقت، چنين انسانهايى جانورانى بيش نخواهند بود؛ بلكه پست ‌تر‌ ‌از‌ آنها:
 لَهُمْ قُلُوبٌ لاَيَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لاَيُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لاَيَسْمَعُونَ بِهَا. أُولئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ ‌هم‌ أَضَلُّ أُولئِكَ ‌هم‌ الْغَافِلُونَ.(اعراف، آيه 179.) دلهايى دارند ‌كه‌ ‌به‌ آن، [حق را] ‌در‌ نمى يابند، ‌و‌ چشمهايى دارند ‌كه‌ ‌به‌ آن، [حق را]نمى بينند، ‌و‌ گوشهايى دارند ‌كه‌ ‌به‌ آن، [حق را] نمى شنوند. آنان ‌به‌ ستورانْ مانند. نه، ‌كه‌ گمراه ترند؛ آنان همان ‌بى‌ هُشان اند.
 إِنَّ ‌شر‌ الدَّوَابِّ عِندَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لاَيَعْقِلُونَ. وَلَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِيهِمْ خَيْراً لَأَسْمَعَهُمْ وَلَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ.(انفال، آيه 23-22.) بدترين جنبندگان ‌در‌ نزد خداوند، ‌آن‌ كران ‌و‌ ‌آن‌ لالان اند [از شنيدن ‌حق‌ ‌و‌ گفتن آن] ‌كه‌ خرد نمى ورزند؛ اگر خداوند نيكى ‌اى‌ ‌در‌ آنان ‌مى‌ ديد، شنواشان ‌مى‌ ساخت. اگر شنواشان ‌مى‌ ساخت، پشت ‌مى‌ كردند ‌و‌ روى گردان ‌مى‌ بودند.
 اين تعبيرها، سزاوار كسانى است ‌كه‌ نيروى انديشه ‌را‌ ‌به‌ كار نمى برند ‌و‌ دريچه هاى شناخت ‌و‌ هدايت ‌را‌ ‌به‌ روى خود فرو بسته اند ‌و‌ فكر ‌و‌ عمل ‌را‌ ‌از‌ منبعى ‌كه‌ ‌مى‌ بايد ‌و‌ ‌مى‌ شايد، مايه ‌ور‌ نمى سازند. اين گونه برخورد ‌با‌ حقايق، ‌با‌ بُعد انسانىِ آدمى ناسازگار است. كسى ‌كه‌ ‌مى‌ خواهد انسان بماند ‌و‌ انسان زندگى كند ‌و‌ انسان بميرد، ناگزير، بايد زمام نفس سركش ‌را‌ ‌به‌ دست عقل دور انديش بسپارد، غرايز ‌و‌ شهوتهايش ‌را‌ تعديل كند ‌و‌ ‌از‌ افراط ‌و‌ تفريط ‌و‌ اسراف ‌در‌ آنها، باز دارد. اين همان، راهى است ‌كه‌ خداى مهربان «صراط مستقيم»اش ناميده ‌و‌ ‌به‌ وسيله پيامبران خود آدميان ‌را‌ ‌به‌ پيمايش آن، فراخوانده است:
 وَكَذلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحاً ‌من‌ أَمْرِنَا ‌ما‌ كُنتَ تَدْرِي ‌ما‌ الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلكِن جَعَلْنَاهُ نُوراً نَهْدِي ‌به‌ ‌من‌ نَّشَاءُ ‌من‌ عِبَادِنَا وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ. صِرَاطِ اللَّهِ الَّذِي لَهُ ‌ما‌ فِي السَّموتِ وَمَا ‌فى‌ الْأَرْضِ أَلاَ إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ.(شورا، آيه 53-52.) ‌و‌ بدين سان، روحى (قرآن) ‌را‌ ‌از‌ فرمان خويش، ‌به‌ سوى ‌تو‌ وحى كرديم. ‌تو‌ نمى دانستى ‌كه‌ نامه چيست ‌و‌ ايمان چيست؛ ‌و‌ ليكن ‌ما‌ ‌آن‌ ‌را‌ نورى ساختيم ‌كه‌ بدان، ‌هر‌ ‌يك‌ ‌از‌ بندگان خويش ‌را‌ ‌كه‌ بخواهيم، راه نماييم؛ ‌به‌ راستى ‌كه‌ ‌تو‌ راه ‌به‌ راهى راست ‌را‌ ‌مى‌ نمايى؛ راه ‌آن‌ خدايى ‌كه‌ ‌او‌ راست آنچه ‌در‌ آسمانها ‌و‌ آنچه ‌در‌ زمين است. آگاه باشيد ‌كه‌ همه كارها ‌به‌ خدا باز ‌مى‌ گردد.
 ‌در‌ آموزه هاى دينى، صراط مستقيم، ‌دو‌ صراط است: يكى ‌در‌ دنيا ‌و‌ ديگرى ‌در‌ آخرت. صراط ‌در‌ دنيا، راهى است ‌كه‌ ‌از‌ افراط ‌و‌ تفريط ‌به‌ دور است ‌و‌ راهى ‌كه‌ هرگز ‌از‌ توازن ‌و‌ تعادل، خارج نمى شود ‌و‌ ‌به‌ باطل نمى گرايد. صراط ‌در‌ آخرت، راهى است ‌كه‌ سرانجامِ آن، بهشت است.(معانى الأخبار، ص 33.)
 ‌و‌ ‌در‌ حديث آمده است كه، ‌از‌ امام صادق (ع) درباره «صراط» پرسيده شد. فرمود:
 ‌هو‌ الطَّريقُ اِلى مَعْرِفَةِ اللَّهِ - ‌عز‌ ‌و‌ ‌جل‌ - ‌و‌ هُما صِراطانِ: صِراط ‌فى‌ الدّنْيا ‌و‌ صِراطٌ ‌فى‌ الآخِرَةِ. ‌و‌ اَمَّا الصِّراطُ الَّذى ‌فى‌ الدُّنْيا فَهُوَ الْاِمامُ الْمُفْتَرَضُ الطَّاعَةُ، ‌من‌ عَرَفَهُ ‌فى‌ الدُّنْيا ‌و‌ اقْتَدى بِهُداهُ، مَرَّ عَلَى الصِّراطِ الَّذى ‌هو‌ جِسْرُ جَهنَّمَ ‌فى‌ الآخِرَةِ. ‌و‌ ‌من‌ لَمْ يَعْرِفْهُ ‌فى‌ الدُّنْيا، زَلَّتْ قَدَمُهُ عَنِ الصِّراط ‌فى‌ الآخِرَةِ فَتَردى ‌فى‌ نارِجَهَّنَمَ.(معانى الأخبار، ص 32.) صراط، راه شناخت خداوند است. ‌و‌ آن، ‌دو‌ گونه است: يكى ‌در‌ دنيا ‌و‌ ديگرى ‌در‌ آخرت. صراط ‌در‌ دنيا، پيشوايى است ‌كه‌ پيروى ‌از‌ ‌او‌ ‌بر‌ مردم واجب شده است. كسى ‌كه‌ ‌او‌ ‌را‌ ‌در‌ دنيا بشناسد ‌و‌ ‌به‌ هدايت ‌و‌ رهنمود ‌او‌ عمل كند ‌و‌ ‌در‌ كارهايش ‌از‌ ‌پى‌ ‌او‌ ‌در‌ آيد، ‌از‌ صراط قيامت ‌كه‌ پلى است كشيده شده ‌بر‌ روى جهنّم، ‌به‌ سلامت گذر خواهد كرد، ‌و‌ كسى ‌كه‌ ‌در‌ دنيا ‌او‌ ‌را‌ نشناسد، گامهايش ‌در‌ صراط آخرت، ‌مى‌ لغزد ‌و‌ ‌در‌ آتش دوزخ، فرو ‌مى‌ افتد.
 ‌در‌ اينجا، لازم است درباره صراط ‌به‌ چند نكته اشاره شود:
 1. صراط، راهى است ‌كه‌ ‌بر‌ سرتاسر جهنم، ‌بر‌ روى جهنم ‌يا‌ ‌در‌ داخل آن، كشيده است:
 إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَظَلَمُوا لَمْ يَكُنِ اللَّهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ وَلَا لِيَهْدِيَهُمْ طَرِيقاً. إِلَّا طَرِيقَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً وَكَانَ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيراً.(نساء، آيه 169 - 168.) كسانى ‌كه‌ كافر شدند ‌و‌ ستم كردند، خدا ‌بر‌ ‌آن‌ نيست ‌كه‌ بيامرزدشان، ‌و‌ ‌نه‌ آنكه راهى بنمايدشان؛ ‌جز‌ راه دوزخ ‌كه‌ هميشه ‌در‌ ‌آن‌ جاويدان اند ‌و‌ اين، ‌بر‌ خدا آسان است.
 احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا وَأَزْوَاجَهُمْ وَمَا كَانُوا يَعْبُدُونَ. ‌من‌ دُونِ اللَّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلَى صِرَاطِ الْجَحِيمِ. وَقِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسْؤُولُونَ. ‌ما‌ لَكُمْ ‌لا‌ تَنَاصَرُونَ.(صافات، آيه 25-22.) [اى فرشتگان!]كسانى ‌را‌ ‌كه‌ ستم كردند ‌و‌ همانندانشان (همراهانشان ‌از‌ ديوان) ‌و‌ آنچه ‌را‌ ‌به‌ جاى خدا ‌مى‌ پرستيدند، گردآوريد ‌و‌ آنها ‌را‌ ‌به‌ سوى دوزخ، راه نماييد. ‌و‌ باز داريدشان ‌كه‌ آنان پرسش خواهند شد. شما ‌را‌ ‌چه‌ ‌مى‌ شود ‌كه‌ يكديگر ‌را‌ يارى نمى كنيد؟
 2. صراط، گذرگاه همه آدميان ‌از‌ نيك ‌و‌ بد، صالح ‌و‌ طالح ‌و‌ مؤمن ‌و‌ كافر است. ‌در‌ كلام خدا ‌مى‌ خوانيم:
 فَوَرَبِّكَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَالشَّيَاطينَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِيّاً. ثُمَّ لَنَنزِعَنَّ ‌من‌ كُلِّ شِيعَةٍ أَيُّهُمْ أَشَدُّ عَلَى الرَّحْمنِ عِتِيّاً. ثُمَّ لَنَحْنُ أَعْلَمُ بِالَّذِينَ ‌هم‌ أَوْلَى بِهَا صِلِيّاً. وَإِن مِّنكُمْ إِلَّا وَارِدُهَا كَانَ عَلَى رَبِّكَ حَتْماً مَقْضِيّاً.(مريم، آيه 71-68.) ‌به‌ پروردگار ‌تو‌ سوگند ‌كه‌ آنان ‌را‌ ‌با‌ شيطانها برانگيزيم ‌و‌ فراهم آريم. سپس آنها ‌را‌ گرِداگِرد دوزخ، ‌به‌ زانو درآمده حاضر كنيم. سپس ‌از‌ ميان ‌هر‌ گروهى، ‌هر‌ كدامشان ‌را‌ ‌كه‌ ‌بر‌ خداى رحمان گستاخ ‌تر‌ ‌و‌ سركش ‌تر‌ بوده، بيرون كشيم. ‌آن‌ گاه ‌هر‌ آينه ‌ما‌ ‌به‌ كسانى ‌كه‌ ‌به‌ درآمدن ‌و‌ سوختن ‌در‌ ‌آن‌ [جهنّم] سزاوارترند، داناتريم. ‌و‌ هيچ ‌كس‌ ‌از‌ شما نيست؛ مگر آنكه گذارش ‌به‌ ‌آن‌ ‌مى‌ افتد. اين، [حكم ‌و‌ وعده ‌اى‌ است كه]بر پروردگار ‌تو‌ بايسته ‌و‌ انجام دادنى است.
 3. گذشتن وگذر كردن ‌از‌ صراط، براى همگان ممكن نيست ‌و‌ تنها مؤمنان ‌و‌ پرهيزكاران اند ‌كه‌ توفيق گذر كردن ‌از‌ ‌آن‌ ‌را‌ ‌به‌ دست آورده اند. ‌از‌ همين روست ‌كه‌ ‌در‌ ‌پى‌ آيات پيشين، ‌مى‌ خوانيم:
 ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوْا وَنَذَرُ الظَّالِمِينَ فِيهَا جِثِيّاً.(مريم، آيه 72.) ‌آن‌ گاه كسانى ‌را‌ ‌كه‌ پرهيزگارى كردند، برهانيم ‌و‌ ستمكاران ‌را‌ ‌در‌ آنجا ‌به‌ زانو درآمده بگذاريم.
 ‌در‌ روايات ‌در‌ توصيف صراط، آمده است ‌كه‌ راهى است، چون تيغ ‌و‌ موى اندام ‌و‌ ‌از‌ ‌شب‌ تارْ تيره تر، ‌و‌ مردمان، ‌با‌ سرعتهاى متفاوت، ‌از‌ ‌آن‌ گذر ‌مى‌ كنند. آتش دوزخ، گريبان برخى ‌را‌ ‌به‌ هنگام گذشتن ‌از‌ آن، ‌مى‌ گيرد. اين روايات، ‌به‌ همان ناممكن بودن گذر، براى همه انسانها اشاره ‌مى‌ كنند. امام صادق (ع)، ‌در‌ اين باره فرمود:
 النَّاسُ يَمُرُّونَ عَلَى الصِّراطِ طَبَقاتِ، ‌و‌ الصِّراطُ اَدَقُّ ‌من‌ الْشَّعْرِ ‌و‌ ‌من‌ ‌حد‌ السَّيفِ، فَمِنْهُمْ ‌من‌ يَمُرُّ مِثْلَ الْبَرْقِ، ‌و‌ مِنْهُمْ ‌من‌ يَمُرُّ مَثْلَ عَدْوِ الْفَرَسِ، ‌و‌ مِنْهُمْ ‌من‌ يُمُرُّ حَبْواً، ‌و‌ مِنْهُمْ ‌من‌ يَمُرُّ مَشْياً، ‌و‌ مِنْهُمْ ‌من‌ يَمُرُّ مُتَعَلِّقاً، قَدْ تَأخُذُ النَّارُ مِنْهُ شَيْئاً ‌و‌ تَتْرُكُ شَيئاً.(الأمالى، ص 243.) مردم، ‌در‌ گذشتن ‌و‌ گذر كردن ‌از‌ «صراط»، دسته ‌ها‌ ‌و‌ گروههاى گوناگونى هستند. صراط، باريك ‌تر‌ ‌از‌ مو ‌و‌ تيزتر ‌از‌ شمشير است. برخى، مانند برق ‌از‌ ‌آن‌ ‌مى‌ گذرند. برخى ديگر، چون دويدن اسب، ‌و‌ گروهى ‌با‌ دست ‌و‌ زانو گذر ‌مى‌ كنند، ‌و‌ گروهى ديگر، قدم زنان، ‌و‌ گروهى ديگر، ‌به‌ اين پلْ آويزان اند ‌و‌ آتش، پاره ‌اى‌ ‌از‌ تنشان ‌را‌ ‌مى‌ گيرد ‌و‌ پاره ‌اى‌ ‌از‌ ‌آن‌ ‌را‌ رها ‌مى‌ كند.
 ‌در‌ تفسير «نُنَجِّى الَّذينَ اْتَّقوا» آمده است ‌كه‌ مؤمنان، چون ‌به‌ دوزخ ‌در‌ آيند، ‌از‌ ‌آن‌ بگذرند ‌و‌ آتش، ‌به‌ سبب نور ايمان آنان، مرده ‌و‌ افسرده گردد. اين معنا، ‌در‌ حديث نيز آمده است:
 قَدْوَردْتُموُها ‌و‌ هى خامدةٌ. لايَبْقى ‌بر‌ ‌و‌ ‌لا‌ فاجِرٌ اِلّا دَخَلَها فَتَكونُ عَلَى الْمُؤمْنِ بَرْداً ‌و‌ سَلاماً كَما كانَتْ عَلى اِبْراهيمَ.(الكشّاف، ج 2، ص 520.) هيچ نيكوكار ‌و‌ تباهكارى نيست، مگر آنكه ‌به‌ دوزخ درآيد؛ امّا آتش دوزخ - همچنان ‌كه‌ آتش نمرود، ‌بر‌ ابراهيم، سرد ‌و‌ ‌بى‌ گزند بود - ‌بر‌ مؤمن، سرد ‌و‌ ‌بى‌ گزند باشد.
 ‌گر‌ ‌چه‌ مؤمن ‌را‌ سَقر، ندهد ضرر
 ليك ‌هم‌ بهتر بود زآنجا گذر
 گرچه دوزخ، دور دارد زو نكال
 ليك جنّت ‌به‌ وِرا ‌فى‌ كُلِّ حال(مثنوى، دفتر ششم، بيت 247 - 246.)
 زانك دوزخ گويد: ‌اى‌ مؤمن! ‌تو‌ زود
 برگذر ‌كه‌ نورت آتش ‌را‌ ربود
 بگذر ‌اى‌ مؤمن ‌كه‌ نورت ‌مى‌ كُشد
 آتشم ‌را‌ چونك دامن ‌مى‌ كَشد
 ‌مى‌ رمد ‌آن‌ دوزخى ‌از‌ نور ‌هم‌
 زآنك طبع دوزخستش، ‌اى‌ صنم!
 دوزخ ‌از‌ مؤمن گريزد آنچنان
 ‌كه‌ گريزد مؤمن ‌از‌ دوزخ ‌به‌ جان
 زآنك جنس نار نبوَد نورِ ‌او‌
 ‌ضد‌ نار آمد حقيقت، نور جو
 ‌در‌ حديث آمد كه: مؤمن ‌در‌ دعا
 چون امان خواهد ز دوزخ ‌از‌ خدا
 دوزخ ‌از‌ ‌وى‌ هم، امان خواهد ‌به‌ جان
 ‌كه‌ خدايا دور دارم ‌از‌ فلان(همان، بيت 2715-2709.)
 مصطفى فرمود: ‌از‌ گفت جحيم
 كوبه مؤمن لابه ‌گر‌ گردد ز بيم
 گويدش: بگذر ز ‌من‌ ‌اى‌ شاه! زود
 هين ‌كه‌ نورت سوزِ نارم ‌را‌ ربود.(همان، دفتر دوم، بيت 1549-1548.)
 ستايش ‌و‌ بندگىِ خداوند ‌و‌ سپاسگزارى ‌از‌ نعمتهاى انبوه او، يعنى شناخت خداوند ‌و‌ ‌به‌ كارگيرى ‌به‌ ‌جا‌ ‌و‌ درست نعمتها ‌در‌ دنيا ‌كه‌ همان صراط مستقيم انسانيت است. چنانكه امام (ع) ‌در‌ بخشهاى پيشين نيز بدان پرداخت ‌و‌ ‌آن‌ ‌را‌ نشانگرِ انسان بودن ‌و‌ مهم ترين فارِق بين انسان ‌و‌ حيوانات دانست، ‌به‌ سان پلى است ‌كه‌ ‌بر‌ روى جهنمِ غرايز ‌و‌ ناسپاسى هاى آدمى كشيده شده است. بندگان ستايشگر خداوند ‌و‌ سپاسگزار نعمتهاى او، ‌كه‌ توفيق معرفت ‌و‌ ستايش ‌و‌ سپاس ‌را‌ يافته اند، اين گذرگاه ‌را‌ ‌به‌ هدايت خداوند ‌و‌ كتاب روشنگر او، ‌به‌ درستى ‌مى‌ پيمايند، ‌و‌ ‌در‌ آخرت نيز ‌كه‌ بازتابش گذشتن ‌از‌ گذرگاه دنيا است، ‌به‌ سلامت ‌و‌ ‌بى‌ گزند ‌و‌ ‌به‌ سهولت ‌و‌ آسانى، ‌از‌ ‌آن‌ گذر خواهند كرد. اين، همان نكته بسيار ظريف ‌و‌ معرفت والايى است ‌كه‌ امام سجاد (ع) ‌در‌ اين مناجات، ‌كه‌ طنين ستايشش همه آفاق عالم ‌و‌ كرانه هاى هستى ‌را‌ لبريز ‌و‌ سرشار كرده است، ‌از‌ منبع حكمت جانش ‌بر‌ زبان پاك خويش جارى ساخته است: «حمداً... يُسَهِّلُ عَلَينا ‌به‌ سَبِيلَ الْمَبْعَثِ. سپاس ‌و‌ ستايشى كه... راه ‌به‌ سوى رستاخيز ‌را‌ هموار سازد».
 ستّاريّت خداوند
 «السَّتَّار»: مبالغه «ساتِر»، ‌به‌ معناى بسيار پوشنده ‌و‌ پوشاننده، ‌از‌ نامها ‌و‌ صفات خداى متعال است: ‌هو‌ اِسْمٌ لَهُ تَعالى بِاعتِبارِ مُبالِغَتِهِ في سَتْرِ عُيُوبِ عِبادِهِ ‌و‌ فَواحِشِهِمْ.(شرح الأسماء الحُسنى، ص 110.) نامى است براى خداى تعالى، ‌به‌ لحاظ پوشانندگىِ بسيار كاستى هاى بندگانش ‌و‌ زشتى هاشان.
 يكى ‌از‌ مهربانى ‌ها‌ ‌و‌ الطاف پوشيده خداى داناى حكيم ‌در‌ نظام هستى، موهبت سِتر ‌و‌ پوشش ‌در‌ ميان موجودات است. خداوند مهربان، ‌به‌ يُمن حكمت ‌و‌ فرزانگى اش، ‌بر‌ همه چيز اين جهان پرده «ستّاريّت» خويش ‌را‌ آويخته است. ‌او‌ آشكارِ ‌هر‌ آفريده ‌اى‌ ‌را‌ ‌به‌ زيبايى ‌و‌ جمالِ ويژه ‌اى‌ آرايش داده است؛ ‌به‌ گونه ‌اى‌ ‌كه‌ ‌هر‌ بيننده ‌اى‌ ‌را‌ ‌به‌ شگفتى ‌وا‌ ‌مى‌ دارد. ‌و‌ نهان ‌و‌ درون آنها ‌را‌ ‌با‌ پرده ستاريتش پوشانيده است، ‌و‌ اين، عطيّه ‌و‌ نواختن بزرگ ‌و‌ فراگيرى است ‌كه‌ ‌در‌ همه آفريده ‌ها‌ ‌كه‌ برخى پوشش ‌و‌ حجاب برخى ديگرند - قرار داده است. اگر «ستّاريّت» خداوند نمى بود ‌و‌ درون ‌و‌ نهان ‌هر‌ آفريده اى، ‌از‌ جمله انسانها، ‌بى‌ پرده ‌و‌ عريان ديده ‌مى‌ شد، حيات اين جهان ‌به‌ ‌هم‌ ‌مى‌ ريخت.
 لَوْ تَعْلَمُونَ ‌ما‌ اَعْلَمُ مِمَّا طُوِىَ عَنْكُمْ غَيْبُهُ، اِذاً لَخَرجْتُمْ اِلَى الصُّعُداتِ تَبْكُونَ عَلى اَعْمالِكُم، ‌و‌ تَلْتَدِمُونَ عَلى اَنْفُسِكُمْ. ‌و‌ لَتَرَكْتُمْ اَمْوالَكُمْ لاحارِسَ لَها ‌و‌ لاخالِفَ عَلَيها، ‌و‌ لَهَمَّتْ كُلَّ امْرِى ءٍ نَفْسُهُ لايَلتَفِتُ اِلى غَيْرِها.(نهج البلاغة، خطبه 116.) اگر آنچه ‌را‌ ‌من‌ ‌مى‌ دانم - ‌و‌ غيب ‌آن‌ ‌بر‌ شما پوشيده است - ‌مى‌ دانستيد، ‌سر‌ ‌به‌ صحرا ‌مى‌ گذاشتيد ‌بر‌ كرده هاى خويش ‌مى‌ گريستيد ‌و‌ ‌بر‌ ‌سر‌ ‌و‌ سينه ‌مى‌ زديد، ‌و‌ مالهاى خود ‌را‌ ‌بى‌ نگهبان ‌وا‌ ‌مى‌ گذاشتيد ‌و‌ كسى ‌را‌ ‌بر‌ ‌آن‌ نمى گماشتيد، ‌و‌ ‌هر‌ كسى، كار خود ‌را‌ ‌مى‌ ساخت ‌و‌ ‌به‌ ديگرى نمى پرداخت.
 اهل معرفت ‌مى‌ گويند: برترين پوششها، اسم مبارك «الَظَّاهِر» خداى تعالى است ‌كه‌ پوشاننده اسم مبارك «اَلْباطِن» است.
 گاهى پرده هاى فروهشته برآفريده ها، ريشه ‌در‌ رحمت گسترده الهى دارد؛ مانند حجاب ‌كه‌ ميان خداوند ‌و‌ بندگان حايل شده است؛ چرا ‌كه‌ اگر حجابها كنار بروند، همگى آفريده ها، ‌از‌ جمله انسان، محو ‌و‌ فانى ‌مى‌ شوند. ‌در‌ حديثى آمده است ‌كه‌ پيامبر گرامى اسلام فرمود:
 ‌ان‌ للَّهِ سَبْعِينَ اَلْف حِجابٍ ‌من‌ نُورٍ ‌و‌ ظُلْمَةٍ لَوْ كُشِفَتْ، لَاَحْرَقَتْ سُبُحاتُ وَجِهْهِ ‌ما‌ دُونَهُ.(بحار الأنوار، ج 58، ص 45.) همانا خدا ‌را‌ هفتاد هزار حجاب است ‌از‌ نور ‌و‌ ظلمت. اگر ‌آن‌ حجابها كنار روند، سبحات روى (جلال ‌و‌ عظمت او) «ماسوا» ‌را‌ خواهد سوخت.
 براى همين است ‌كه‌ ‌با‌ پيامبران، ‌از‌ وراى حجابْ سخن گفته است:
 وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْياً أَوْ ‌من‌ وَرَآءِ حِجَابٍ.(شورا، آيه 51.) ‌و‌ هيچ آدمى ‌را‌ نرسد ‌كه‌ خداى ‌با‌ ‌او‌ سخن گويد؛ مگر ‌به‌ وحى ‌يا‌ ‌از‌ ‌پس‌ پرده.
 گاهى ديگر، پرده، براى تعظيم ‌و‌ تكريم ‌و‌ بزرگداشت است؛ مانند ستر ‌و‌ پوشش ‌كه‌ ‌در‌ وراى آن، سلطان ‌يا‌ زنان اند ‌تا‌ بدين وسيله، ‌از‌ ابتذال ‌و‌ پلشتى، ‌در‌ امان بمانند. ‌و‌ گاه ديگر نيز ‌به‌ لحاظ «منّت» ‌و‌ نيكى كردن ‌بر‌ آدميان ‌و‌ نواختنشان است ‌تا‌ زشتى ‌ها‌ ‌و‌ آلودگى ‌ها‌ ‌و‌ تردامنى هايشان ‌را‌ ‌كه‌ مايه هاى نفرت ‌و‌ انزجار ‌و‌ گريزشان ازيكديگر است، پوشيده دارد. ‌در‌ سخن پاره ‌اى‌ ‌از‌ عارفان، آمده است كه: لَوْ كانَتْ الذّنُوُبُ تَفُوحُ، ‌ما‌ جَلَسَ اَحَدٌ مع احدٍ. اگر بوى گندِ گناهان ‌مى‌ وزيد، كسى ‌در‌ كنار ‌كس‌ ديگر نمى نشست. ‌و‌ همه ‌از‌ ‌هم‌ ‌مى‌ گريختند.
 خداى مهربان، ‌بر‌ آدميان منّت نهاده است ‌و‌ ‌با‌ فروهشتن سترها ‌و‌ پوششها ‌بر‌ روى زشتى ‌ها‌ ‌و‌ پلشتى ‌ها‌ ‌و‌ آلودگى هاشان، آنان ‌را‌ نسبت ‌به‌ يكديگر نزديك ‌و‌ مهربان، ‌با‌ گذشت ‌و‌ فداكار ‌و‌ ايثارگر نموده ‌و‌ ‌از‌ گزند يكديگر، رهايى بخشيد ‌و‌ ‌در‌ پرتو اسم مبارك «اَلظَّاهِر»، زيبايى ‌ها‌ ‌و‌ جمال ‌هر‌ ‌يك‌ ‌را‌ آشكار ساخته است. ‌در‌ دعا آمده است:
 ‌يا‌ ‌من‌ اَظْهَرَ الْجَميلَ ‌و‌ سَتَرَ الْقبيحَ.(مفاتيح الجنان، ص 47.) ‌اى‌ خدايى ‌كه‌ زيبايى ‌ها‌ ‌را‌ آشكار ‌و‌ زشتى ‌ها‌ ‌را‌ ‌مى‌ پوشانى.
 يكى ‌از‌ اسماى حسناى ‌حق‌ ‌و‌ نامهاى نيكوى خداوند، نام مبارك «اَلْغَفَّار» است. غفّار كسى است ‌كه‌ زيبايى ‌ها‌ ‌را‌ آشكار ‌و‌ زشتى ‌ها‌ ‌را‌ بپوشاند. «غَفَرَ» ‌به‌ معناى پوشانيدن است ‌و‌ خداى سبحان، اولاً: زشتى هاى بدن بنده ‌را‌ ‌كه‌ ديده ‌ها‌ ‌آن‌ ‌را‌ زشت ‌مى‌ شمارد، پوشانيده ‌و‌ ‌با‌ جمال ظاهرش، ‌بر‌ آن، پرده افكنده است. ثانياً: خاطره هاى نكوهيده ‌و‌ خواسته هاى زشتى ‌را‌ ‌كه‌ ‌در‌ مجارى وسوسه هاى ‌او‌ ‌بر‌ انديشه ‌وى‌ ‌مى‌ گذرد، ‌و‌ نيز ‌غش‌ ‌و‌ خيانت ‌و‌ بدگمانى ‌به‌ مردم ‌را‌ ‌كه‌ ‌در‌ نهادش موجود است - ‌كه‌ اگر چيزى ‌از‌ آنها، براى مردم آشكار شود، ‌به‌ دشمنىِ ‌او‌ برخاسته ‌و‌ نابودش ‌مى‌ سازند - همه ‌و‌ همه ‌را‌ پوشانيده است. ثالثاً: گناهانى ‌را‌ ‌كه‌ ‌با‌ انجام دادن آنها شايسته فضيحت ‌و‌ شرمندگى ‌در‌ نظر مردم گرديده، ‌با‌ افكندن پرده ‌بر‌ آنها ‌در‌ دنيا، ‌و‌ عفو ‌و‌ گذشت ‌از‌ كيفر ‌آن‌ ‌در‌ آخرت، پوشانيده است ‌و‌ ‌به‌ ‌او‌ وعده نموده ‌كه‌ اگر ‌با‌ ايمان بميرد، گناهان ‌او‌ ‌را‌ تبديل ‌به‌ حسنات ‌مى‌ نمايد، ‌و‌ زشتى هاى گناهانش ‌را‌ ‌با‌ پاداش نيكى هايش پوشيده بدارد.(علم اليقين ‌فى‌ أصول الدين، ج 1، ص 171؛ ترجمه آن، ص 170.)
 ‌در‌ دعاى شريف كميل نيز ‌از‌ زبان مولاى عارفان، اميرمؤمنان ‌مى‌ خوانيم:
 اللهُمَّ مَولاىَ ‌كم‌ ‌من‌ قَبِيحٍ سَتَرْتَهُ... ‌و‌ ‌كم‌ ‌من‌ ثَناءٍ جَميلٍ لَسْتُ اَهْلاً لَهُ نَشَرْتَهُ! بار خدايا، ‌اى‌ مولاى من! ‌چه‌ بسيار زشتى هايم ‌كه‌ ‌آن‌ ‌را‌ پوشاندى... ‌و‌ ‌چه‌ بسيار ستايش هاى نيكو، ‌كه‌ هيچ گاه شايستگى ‌اش‌ ‌را‌ نداشتم، ‌تو‌ ‌آن‌ ‌را‌ ‌در‌ ميان خلايق، پراكندى.
 ‌از‌ جمله سترهاى خداوند درباره بندگانش، ستر كرم ‌و‌ عفو است ‌كه‌ بدان وسيله، گناهكاران ‌را‌ ‌از‌ كيفر ‌و‌ عقوبت گناهان مستور ‌مى‌ دارد، ‌و‌ ستر ‌و‌ پوششى ‌كه‌ برتر ‌از‌ ‌آن‌ نسبت ‌به‌ بندگانش ندارد، ستر ‌و‌ پوشش عصمت است، ‌كه‌ ديوارى حايل بين عبد ‌و‌ گناه است. اين، همان سترى است ‌كه‌ خداوند مهربان «عِبادِ مُخْلَصْ»، يعنى بندگان ويژه ‌و‌ برگزيده ‌و‌ خالص خود ‌را‌ حتّى ‌در‌ حوزه انديشه، ‌از‌ اقدام ‌به‌ گناه باز ‌مى‌ دارد؛ همان گونه ‌كه‌ يوسف ‌را‌ ‌در‌ ‌آن‌ صحنه خطرخيز ‌و‌ مرد افكن، ‌با‌ ارائه «برهان» خويش، ‌از‌ انديشه گناه ‌و‌ خيانت نگاه داشت ‌و‌ يوسف، ‌به‌ مدد خداوند، بانوى مصر ‌را‌ - ‌كه‌ ديوانه عشق ‌و‌ كام خواهى بود ‌و‌ همه درها ‌را‌ ‌به‌ روى يوسف بسته ‌و‌ خود ‌را‌ آنچنان ‌كه‌ بايد، آراسته بود ‌و‌ نعره «هَيْتَ لَكَ.آماده تواَم» ‌سر‌ داده بود - ‌رد‌ كرد ‌و‌ توانست ناممكن ‌را‌ ممكن سازد ‌و‌ ‌بر‌ خود، پيروز شود.
 وَرَاوَدَتْهُ الَّتِي ‌هو‌ فِي بَيْتِهَا عَن نَفْسِهِ وَغَلَّقَتِ الْأَبَوْابَ وَقَالَتْ هَيْتَ لَكَ قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوَايَ إِنَّهُ ‌لا‌ يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ. وَلَقَدْ هَمَّتْ ‌به‌ وَهَمَّ بِهَا لَوْلاَ أَن رَأى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ ‌من‌ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ.(يوسف، آيه 24-23.) ‌آن‌ زن ‌كه‌ ‌او‌ (يوسف) ‌در‌ خانه ‌اش‌ بود، ‌از‌ ‌وى‌ كام خواست، ‌و‌ درها ‌را‌ ببست ‌و‌ گفت: «بيا [كه ‌تو‌ ‌را‌ آماده ام]». گفت: «پناه ‌بر‌ خدا! ‌كه‌ ‌او‌ پروردگار ‌من‌ است، جايگاهم ‌را‌ نيكو داشته. ‌به‌ راستى ‌كه‌ ستمكاران، رستگار نشوند». ‌و‌ ‌هر‌ آينه ‌آن‌ زن، آهنگ ‌او‌ كرد ‌و‌ اگر ‌نه‌ ‌آن‌ بود ‌كه‌ ‌او‌ برهان پروردگار خويش بديد، آهنگ ‌وى‌ كرده بود. اينچنين [برهان خويش ‌را‌ ‌به‌ ‌او‌ نموديم]تا بدى ‌و‌ زشتكارى ‌را‌ ‌از‌ ‌او‌ بگردانيم، ‌كه‌ ‌او‌ ‌از‌ بندگان ويژه ‌و‌ برگزيده ‌ما‌ بود.
 گاهى نيز پرده حايل ميان بنده ‌و‌ گناه، خوف ‌از‌ خداوند ‌و‌ گاه ديگر، اميد ‌به‌ رحمت ‌و‌ عنايت اوست. گاهى هم، پرده حيا؛ يعنى ستر ‌و‌ پوشش عصمت ميان بنده ‌و‌ گناه، حيا ‌و‌ آزرم ‌از‌ خداوند است.
 على (ع) فرمود:
 لَوْ لَمْ يَتَوَعَّدِ اللَّهُ عَلى مَعْصِيِتَهِ، لَكانَ يَجِبْ ‌ان‌ لايُعْصى شُكْراً لِنِعَمِهِ.(نهج البلاغة، حكمت 290.) اگر خداوند، [مردم را] ‌به‌ كيفر نافرمانى ‌اش‌ بيم نمى داد، هرآينه ‌به‌ پاس نعمتهايش فرمانبردارى ‌اش‌ واجب بود.
 آرى، پاس نعمتهاى انبوه خداوند ‌و‌ نگهداشت ادبِ حضور خداوند مُنعم، اين است ‌كه‌ آدمى گِرد گناه نگردد ‌و‌ خويشتن ‌را‌ ‌به‌ زشتى ‌و‌ پلشتىِ گستاخى ‌در‌ پيشگاه او، نيالايد.
 رسوايى گناهكار، ‌در‌ حضور گواهان
 ‌از‌ جمله پيشامدهاى ناخوشايند ‌در‌ روز رستاخيز، فضيحت ‌و‌ رسوايى ‌و‌ ‌بى‌ آبرويىِ آدمى، ‌در‌ پيشگاه خداوند ‌و‌ فرشتگان ‌و‌ پيامبران ‌و‌ امامان ‌و‌ بندگان صالح است.(درباره گواهان عمل، ‌در‌ بخش بعد، بحث ‌مى‌ شود.) ‌و‌ اين، نگرانىِ بسيار سنگينى است؛ حتّى ‌بر‌ بندگانِ برگزيده خداوند ‌كه‌ ‌در‌ ميدان «سِباق» گوى «سَبَقَ» ‌را‌ ‌از‌ همگان ربوده اند. على (ع) ‌در‌ مناجات شعبانيه - ‌كه‌ ‌از‌ نيايشهاى جليل ‌آن‌ امام بزرگوار است - عرضه ‌مى‌ دارد:
 اِلهى قَدْ سَتَرْتَ عَلىَّ ذنُوُباً ‌فى‌ الْدُّنيا ‌و‌ اَناَ اَحْوَجُ اِلى سَتْرِها عَلىَّ مِنْكَ ‌فى‌ الْاُخْرى. اِلهى قدْ اَحْسَنْتَ اِلىَّ اِذْ لَمْ تُظْهِرْها لِاَحَدٍ ‌من‌ عِبادَكَ الصَّالِحينَ فَلاتَفْضَحْنى يَوْمَ الْقِيامَةِ عَلى رُؤُوسِ الْاَشْهاد.(مفاتيح الجنان، مناجات شعبانيه، ص 157.) خداى من! گناهانى ‌را‌ ‌در‌ دنيا ‌بر‌ ‌من‌ پرده پوشى كردى ‌كه‌ ‌به‌ پرده پوشى آنها ‌در‌ آخرت، محتاج ترم. خداى من! ‌به‌ ‌من‌ نيكى كردى؛ زيرا گناهانم ‌را‌ ‌بر‌ هيچ ‌يك‌ ‌از‌ بندگان شايسته ‌ات‌ آشكار نكردى [و مرا ‌در‌ حضور آنان، رسوا ‌و‌ ‌بى‌ آبرو نساختى]، ‌پس‌ ‌در‌ روز رستاخيز، ‌در‌ حضور گواهان ‌بر‌ اعمال (فرشتگان ‌و‌ پيامبران ‌و‌ امامان ‌و‌ صالحان) رسوايم مساز.
 امام سجاد (ع) نيز ‌در‌ اين ستايش ‌و‌ ثناى خويش، ستايشى ‌را‌ ‌مى‌ طلبد ‌كه‌ ‌در‌ پرتو آن، جايگاه آدميان ‌را‌ ‌در‌ پيشگاه گواهان ‌و‌ ناظران ‌بر‌ اعمال، رفيع ‌و‌ شامخ ‌و‌ سربلند گردانَد ‌و‌ ‌در‌ حقيقت، ‌از‌ اين رسوايى ‌و‌ ‌بى‌ آبرويى ‌و‌ ‌بد‌ نامى - ‌كه‌ براى بندگان شايسته خداوند، سخت ترين ‌و‌ دردناك ترين كيفرهاست - برهاند: «سپاس ‌و‌ ستايشى ‌كه‌ جايگاه ‌ما‌ ‌را‌ ‌در‌ پيشگاه گواهان ‌و‌ ناظران عمل، شامخ ‌و‌ سربلند گردانَد؛ ‌در‌ ‌آن‌ روزى ‌كه‌ ‌هر‌ كسى ‌به‌ كارى ‌كه‌ كرده است، پاداش ببيند ‌و‌ ‌بر‌ آنان ستم نرود، روزى ‌كه‌ هيچ دوستى، ‌به‌ كار دوست نيايد [و عذاب ‌را‌ ‌از‌ ‌او‌ دفع نكند] ‌و‌ كسى ياريشان نكند.
 امام سجاد (ع)، ‌از‌ خداى مهربان طلب كرده ‌تا‌ توفيق ستايشى بدهد ‌كه‌ درياى رحمت ‌و‌ بخشايش ‌و‌ ستاريّت خداوند ‌را‌ ‌به‌ جوش آورد ‌تا‌ خداى مهربان، ‌به‌ بندگان ستايشگر ‌و‌ سپاسگزارش، ‌در‌ روز رستاخيز، مهر ‌و‌ شفقت ورزد ‌و‌ ‌با‌ آويختن پرده ستاريتش ميان آنان ‌و‌ شاهدان ‌و‌ گواهان، آنان ‌را‌ ‌از‌ رسوايى ‌و‌ فضاحتِ ‌آن‌ روزِ بسيار سخت، برهاند. «عِنْدَ مَواقِفِ الْاَشْهاد» ‌در‌ سخن امام (ع)، برگرفته ‌از‌ اين آيه است ‌كه‌ فرمود:
 إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهَادُ. يَوْمَ ‌لا‌ يَنفَعُ الظَّالِمِينَ مَعْذِرَتُهُمْ وَلَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ.(غافر، آيه 52-51.) ‌هر‌ آينه ‌ما‌ فرستادگان خود ‌و‌ آنان ‌را‌ ‌كه‌ ايمان آورده اند، ‌در‌ زندگانى اين جهان ‌و‌ ‌در‌ ‌آن‌ روز ‌كه‌ گواهان، ‌بر‌ ‌پا‌ ايستند، يارى ‌مى‌ كنيم؛ روزى ‌كه‌ ستمكاران ‌را‌ پوزش خواهى شان، سود ندهد ‌و‌ آنان راست لعنت ‌و‌ آنان راست بدترين سراى (دوزخ).
 ‌به‌ راستى اگر ‌در‌ اين روز سخت، يعنى همان روزى ‌كه‌ ‌هر‌ ‌كس‌ ‌به‌ كار خويش است ‌و‌ كسى ‌را‌ ياراى دور ساختن عذاب ‌از‌ خود ‌و‌ ديگران نيست، پرده ستاريّت ‌حق‌ تعالى آويخته نشود، ‌ما‌ بندگان رسواى ‌او‌ ‌چه‌ خواهيم كرد؟ ‌و‌ ‌به‌ گفته حافظ:
 ‌گر‌ مسلمانى ‌از‌ ين است ‌كه‌ حافظ دارد
 آه اگر ‌از‌ ‌پى‌ امروز، بُوَد فردايى!
 «و اگر اين پرده ستاريّت ملكوتى ‌بر‌ اعمال ‌ما‌ بندگان نبود ‌و‌ صُوَر غيبىِ آنها ظاهر ‌مى‌ شد، ‌در‌ همين عالم، رسوا ‌و‌ خوار ‌مى‌ شديم؛ ليكن ‌حق‌ تعالى ‌جل‌ شأنه ‌با‌ ستاريّت خود، آنها ‌را‌ ‌از‌ دِيدرسِ اهل عالم مستور فرموده، ‌و‌ مقابح اخلاقى ‌و‌ ملكوت ملكات ‌ما‌ ‌را‌ ‌به‌ اين صورت معتدله مستقيمه مُلكيّه، [فرو پوشانده است]. اگر هتك فرموده بود ‌و‌ صُوَر ملكات اخلاق ظاهر ‌مى‌ شد، ‌هر‌ يك، ‌به‌ صورتى مناسب ‌با‌ ‌آن‌ ملكه باطنّيه ‌مى‌ بوديم؛ چنانچه ‌در‌ غير اين عالم - ‌كه‌ وقت ظهور سراير است ‌و‌ هنگام بروز ملكات - چنين خواهد شد».(سرّ الصلوة، معراج السالكين ‌و‌ صلوة العارفين، ص 50.) ‌در‌ حديث آمده است ‌كه‌ ‌در‌ ‌آن‌ هنگامه:
 «يُحْشَرُ بَعْضٌ عَلى صُوَرٍ تَحْسُنُ عِنْدها الْقِرَدَةُ ‌و‌ الْخَنازِير.(علم اليقين ‌فى‌ أصول الدين، ج 2، ص 1099.) برخى ‌با‌ چهره هايى محشور ‌مى‌ شوند ‌كه‌ ‌در‌ ‌بر‌ ‌آن‌ چهره ها، خوك ‌و‌ بوزينه خوش چهره ‌به‌ شمار ‌مى‌ آيند».
 ‌با‌ يادآورى ‌دو‌ نكته درباره ستاريّت خداى مهربان، اين فصل ‌را‌ ‌به‌ پايان ‌مى‌ بريم:
 1. ‌در‌ تفسير «يا ‌من‌ اَظْهَرَ الْجَميلَ ‌و‌ سَتَرَ الْقَبِيحَ» ‌از‌ امام صادق (ع) آمده است ‌كه‌ فرمود:
 ‌ما‌ ‌من‌ مُؤمِنٍ اِلّا ‌و‌ لَهُ مِثالٌ ‌فى‌ الْعَرشِ، فَاِذَا اشْتَغَل بِالّركُوُع ‌و‌ السُّجوُدِ ‌و‌ نَحْوِها، فَعَلَ مِثالُهُ مِثْلَ فِعْلِهِ، فَعِنْدَ ذلِكَ تَراهُ الْملائِكةُ فَيُصَلُّونَ ‌و‌ يَسْتَغفِروُنَ له، ‌و‌ اِذَا اشْتَغَلَ الْعَبْدُ بِمَعْصِيَةٍ، اَرْخى اللَّهُ تَعالى عَلى مِثالِهِ سَتْراً، لِئلّا تَطَّلِعَ الملائكةُ عَلَيْها.(مفتاح الفلاح، ص 257.) ‌هر‌ مؤمنى، مِثال ‌و‌ همانندى ‌در‌ عرش دارد. ‌هر‌ گاه ‌آن‌ مؤمن ‌به‌ ركوع ‌و‌ سجده رود ‌و‌ ‌يا‌ كار نيكوى ديگرى انجام دهد، مِثال ‌و‌ همانند ‌او‌ نيز ‌در‌ عرش چنين كند ‌و‌ ‌در‌ اين هنگام، فرشتگان، ‌او‌ ‌را‌ ‌در‌ اين حال ببينند ‌و‌ ‌او‌ ‌را‌ دعا كنند ‌و‌ برايش آمرزش بطلبند. ‌و‌ هرگاه ‌به‌ گناه افتد، خداوند تعالى، پرده ‌اى‌ ‌بر‌ روى همانندش افكند ‌تا‌ فرشتگان، ‌از‌ گناه ‌او‌ آگاه نشوند.
 فغانى! باده پنهان خور ‌كه‌ يار ‌از‌ غايت رحمت
 نمى خواهد ‌كه‌ كردار گنهكاران شود پيدا.
 2. پيامبر گرامى اسلام (ص) نيز ‌در‌ اين زمينه فرموده است:
 ‌ان‌ اللَّهَ ‌عز‌ ‌و‌ ‌جل‌ حَيِىٌّ سِتيَّرٌ يُحِبُّ الْحَيا ‌و‌ السَّتْرَ.(سنن أبى داوود، ج 4، ص 40، حديث شماره 3937. لازم ‌به‌ تذكر است ‌كه‌ «حيا» درباره خداوند، ‌به‌ معناى انفعال ‌و‌ انقباض نيست؛ بلكه مراد ‌آن‌ است ‌كه‌ كار زشت، انجام نمى دهد.) خداوند عزوجلّ، ‌با‌ حيا ‌و‌ آزرم، ‌و‌ بسيار پرده پوش است، حيا ‌و‌ پرده پوشى ‌را‌ دوست دارد.
 خداوند متعال ‌در‌ روز قيامت، پير مرد گنهكارى ‌را‌ نكوهش ‌مى‌ كند ‌و‌ ‌مى‌ فرمايد: «اى بنده ام! ‌تو‌ كارى كرده ‌اى‌ ‌كه‌ نافرمانى ‌من‌ است». ‌آن‌ پيرمرد گنهكار خواهد گفت: «پروردگارا! ‌من‌ چنين نكرده ام!» ‌در‌ حالى ‌كه‌ ‌آن‌ گناه ‌را‌ مرتكب شده است. ‌آن‌ گاه خداى تعالى، ‌به‌ فرشتگان ‌مى‌ فرمايد: «او ‌را‌ ‌به‌ بهشت ببريد!». ‌در‌ اين هنگام، فرشتگانى ‌كه‌ نويسندگان اعمال ‌آن‌ گنهكارند ‌و‌ گناهان ‌او‌ ‌را‌ نوشته ‌و‌ شماره كرده اند، عرض ‌مى‌ كنند: «پروردگارا! توخود ‌مى‌ دانى ‌كه‌ اين پير مرد، آلوده ‌و‌ گنهكار است!» خداى مهربان ‌مى‌ فرمايد: «آرى ‌مى‌ دانم، ولى ‌از‌ آنجا ‌كه‌ اين بنده پيرِ گناهكارم، آنچه ‌را‌ ‌كه‌ مرتكب شده است انكار ‌مى‌ كند، ‌من‌ ‌از‌ ‌او‌ حيا ‌مى‌ كنم ‌و‌ ‌به‌ حرمت ريش سفيدش، تكذيبش نمى كنم».
 ‌هر‌ گاه ‌كه‌ يكى ‌از‌ بندگان گنهكارِ پريشانْ روزگار، دست انابت ‌به‌ اميد اجابت، ‌به‌ درگاه ‌حق‌ - ‌جل‌ ‌و‌ علا - بردارد، ايزد تعالى ‌در‌ ‌او‌ نظر نكند. بازش بخواند، باز اعراض فرمايد. بار ديگرش ‌به‌ تضرّع ‌و‌ زارى بخواند، ‌حق‌ - سبحانه ‌و‌ تعالى فرمايد: «يا مَلائِكَتى قَدِاسْتَحْيَتُ ‌من‌ عَبْدى ‌و‌ لَيْسَ لَهُ غَيْرى، فَقَدْ غَفَرْتُ لَهُ. ‌اى‌ فرشتگانِ من! دعوتش ‌را‌ اجابت كردم ‌و‌ اميدش ‌را‌ ‌بر‌ آوردم ‌كه‌ ‌از‌ [بسيارى دعا ‌و‌ زارىِ] بنده ام، شرم دارم ‌و‌ ‌او‌ ‌جز‌ ‌من‌ كسى ‌را‌ ندارد».
 كرم بين ‌و‌ لطف خداوندگار
 گنه بنده كرده است ‌و‌ ‌او‌ شرمسار.(گلستان، ص 50، (ديباچه).)
 شفاعت ‌در‌ آموزه هاى اسلام
 يَوْمَ «تُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ ‌و‌ ‌هم‌ لايُظلْلَمُونَ» يَوْمَ لايُغْنى مَوْلىً عَنْ مَوْلىً شَيْئاً ‌و‌ لاهُمْ يُنْصَروُنَ. ‌در‌ ‌آن‌ روزى ‌كه‌ ‌هر‌ كس، ‌به‌ موجب كارى ‌كه‌ كرده، پاداش بيند؛ ‌و‌ ‌بر‌ آنان ستم نرود، روزى ‌كه‌ هيچ دوستى ‌به‌ كار دوستِ خود نيايد ‌و‌ ‌كس‌ يارى شان نكند.
 يَوْمَ تُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ ‌و‌ ‌هم‌ لايُظلْلَمُونَ.اقتباس(اقتباس ‌در‌ لغت، «پاره آتش»، «نور ‌و‌ فروغ گرفتن»، «گرفتن»، «آموختن» ‌و‌ «فراگرفتن» است ‌و‌ ‌در‌ فن بديع، عبارت است ‌از‌ آوردن آيه ‌اى‌ ‌از‌ قرآن مجيد ‌يا‌ حديثى ‌از‌ پيامبر گرامى ‌و‌ امامان (ع) ‌يا‌ بيت معروفى؛ ‌به‌ گونه ‌اى‌ ‌كه‌ ‌در‌ آن، قصد ‌و‌ انگيزه، اقتباس باشد ‌نه‌ سرقت ‌و‌ انتحال؛ يعنى ‌به‌ خود بستن. نمونه اين بيت:
 ‌گل‌ ‌در‌ لحافِ غنچه، خوش خفته ‌بد‌ سحرگه
 باد صبا ‌بر‌ ‌او‌ خواند «يا اَيُّها الْمُزّمّلْ»
 ‌يا‌ اين بيت ابن رومى (284- 221 ه.ق.) ‌در‌ زبان تازى:
 لَئِن اَخْطَأتُ في مَدْحِكَ فَما اَخْطَأتَ في مَنْعِى
 لَقَدْ اَنْزَلْتُ حاجاتى «بِواد غيِرِى زرعٍ»
 اگر ‌من‌ ‌در‌ مدح ‌و‌ ثناى تو، ‌به‌ خطا رفتم، ‌تو‌ ‌در‌ باز داشتن ‌از‌ من، ‌به‌ خطا نرفتى؛ چرا ‌كه‌ ‌من‌ نيازهاى خود ‌را‌ «در بيابانى ‌بى‌ كِشت» فرود آوردم؛ يعنى ‌به‌ درگاهى عرض نياز بردم ‌كه‌ ‌بى‌ خير ‌و‌ بركت بود.) ‌از‌ سخن خداى تعالى ‌در‌ سوره جاثيه است ‌كه‌ فرمود:
 ‌و‌ خَلَقَ اللَّهُ السَّمواتِ ‌و‌ الْاَرْضَ بِالْحَقِّ ‌و‌ لِتُجزى كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ ‌و‌ ‌هم‌ لايُظْلَمُونَ.(جاثيه، آيه 22.) خدا، آسمانها ‌و‌ زمين ‌را‌ ‌به‌ راستى ‌و‌ درستى آفريد [تا نشانه هاى قدرت ‌و‌ خدايى ‌او‌ آشكار شود] ‌و‌ ‌تا‌ ‌هر‌ كسى بدانچه كرده است، پاداش يابد ‌و‌ ‌به‌ آنان ستم نمى شود.
 ‌و‌ همين گونه «يَوْمَ ‌لا‌ يُغْني مَوْلىً عَنْ مَوْ لىً شَيْئاً ‌و‌ لاهُمْ يُنصَروُنَ»(دخان، آيه 41.) اقتباس ديگرى است ‌از‌ سخن ‌حق‌ ‌در‌ سوره دخان ‌كه‌ ‌در‌ ادامه ‌آن‌ ‌مى‌ گويد: «اِلّا ‌من‌ رَحِمَ اللَّه إنّه ‌هو‌ العزِيزُ الرَّحيمُ... مگر كسى ‌كه‌ خدا ‌بر‌ ‌او‌ رحمت آرد، ‌كه‌ اوست تواناى ‌بى‌ همتا ‌و‌ مهربان».
 امام (ع)، ‌با‌ اين ‌دو‌ اقتباس ‌كه‌ ‌از‌ سخن خداوند ‌در‌ اين ‌دو‌ سوره كرده است، ‌به‌ آموزه ‌اى‌ بسيار عالى ‌در‌ حوزه معارف قرآن ‌و‌ ‌به‌ دنبال آن، «سنّت» يعنى مسئله راقىِ «شفاعت» اشاره فرموده است؛ شفاعت ‌در‌ روزى ‌كه‌ ‌در‌ ‌آن‌ روز، ‌هر‌ ‌كس‌ ‌در‌ گروِ افكار ‌و‌ انديشه ‌ها‌ ‌و‌ رفتارهاى اين جهانىِ خويش است، روزى ‌كه‌ ‌به‌ هيچ ‌كس‌ ستم نخواهد شد، ‌و‌ ‌هر‌ ‌كس‌ ‌به‌ كار خود ‌مى‌ پردازد ‌و‌ ياراى مددرسانى ‌به‌ ديگرى ‌را‌ ندارد. روزى ‌كه‌ همه آدميان «مِنَ الْاَوّلِينَ ‌و‌ الْآخِرينَ. ‌از‌ نخستينيان ‌و‌ پسينيانِ» ‌در‌ پيشگاه خداوند، برهنه ‌و‌ عريان ايستاده اند ‌و‌ تنها عمل صالح ‌و‌ آرزوى رحمت بيكران خداوند ‌و‌ خشنودى او، ‌به‌ كار ‌مى‌ آيد ‌و‌ رهايى ‌از‌ آتش دوزخ ‌و‌ رهانيدن كسانى ‌را‌ ‌كه‌ خداوند اراده كرده است ‌كه‌ آنان ‌را‌ كيفر دهد، ‌در‌ توان كسى نيست؛ مگرآن كسى ‌كه‌ خداى مهربان، ‌بر‌ ‌او‌ رحمت ‌و‌ شفقت آورده است ‌و‌ اذن ‌و‌ اجازه شفاعت ‌را‌ ‌به‌ ‌او‌ داده است.
 ‌در‌ اينجا ‌مى‌ سزد ‌كه‌ ‌به‌ اقتضاى اين ‌دو‌ آيه ‌كه‌ مورد اقتباس امام سجاد (ع) قرار گرفته است، ‌به‌ اجمال، ‌به‌ مسئله شفاعت پرداخته شود؛ چرا ‌كه‌ مقصود ‌از‌ «رحمت» ‌در‌ «اِلّا ‌من‌ رَحِمَ اللَّه» شفاعت است ‌كه‌ ريشه ‌در‌ رحمت گسترده خداوند دارد.
 سلطنت ‌و‌ شهريارى، ‌از‌ ‌هر‌ گونه ‌اش‌ ‌كه‌ باشد، ‌با‌ همه نهادهاى ‌آن‌ (نهاد قانونگذارى، قضاوت، اجرا (دولت) و...) مبتنى ‌بر‌ نيازهاى زندگى آدميان ‌در‌ اين جهان است؛ يعنى نيازهاى زندگى ‌و‌ تعامل اجتماعى انسانها سبب گرديده ‌تا‌ چنين نهادهايى ‌به‌ وجود آيند.
 ‌از‌ همين رو، ‌چه‌ بسا كالايى ‌را‌ ‌به‌ كالاى ديگر تبديل ‌مى‌ كنند ‌و‌ سود ‌و‌ بهره ‌اى‌ ‌را‌ فداى سود ‌و‌ بهره بيشتر، ‌و‌ قانونى ‌را‌ جايگزين قانون ديگر ‌مى‌ نمايند، ‌بى‌ آنكه اين دگوگونى ها، ‌بر‌ اساس ضابطه ‌و‌ اصول باشد. پاداش ‌و‌ كيفر نكوكاران ‌و‌ مجرمان ‌و‌ بزهكاران نيز ‌بر‌ همين شيوه است. ‌با‌ اينكه جرم ‌و‌ جنايت ‌را‌ مستلزم عقوبت ‌و‌ كيفر ‌مى‌ دانند، ‌چه‌ بسا ‌كه‌ ‌به‌ خاطر هدفى مهم تر، ‌يا‌ ‌به‌ سبب اصرار ‌و‌ لابه ‌و‌ درخواست شخص محكوم ‌و‌ تحريك عواطف ‌و‌ احساسات قاضى، ‌با‌ رشوه ‌و‌ ‌يا‌ ‌با‌ ‌به‌ كارگيرى زور ‌و‌ برخوردارى ‌از‌ قدرت ‌و‌ اهرمهاى ديگر، ‌از‌ كيفر مجرمى چشم پوشى شود، ‌و‌ گاهى نيز برخلاف ‌حق‌ ‌و‌ عدالت، حكم صادر گردد. ‌يا‌ اگر حكم، ‌بر‌ وفق عدالت ‌هم‌ باشد، گاهى مجرم، ‌با‌ چاره جويى ‌و‌ دست ‌به‌ دامان پول ‌و‌ پارتى ‌و‌ مدد خواهى ‌از‌ خويشاوندان ‌و‌ دوستان، قاضى ‌را‌ ‌از‌ دادن حكم ‌يا‌ اجراى آن، باز ‌مى‌ دارد.
 اين سنت ‌و‌ راه ‌و‌ رسم روا ‌و‌ جارى، ‌كه‌ بيشتر حكومتها ‌در‌ برخورد ‌با‌ شهروندان مجرم ‌و‌ جنايتكاران محكوم، ‌به‌ كار ‌مى‌ گيرند، نشانه ضعف ‌و‌ ناتوانى قانون ‌و‌ اجرا كنندگان قانون ‌در‌ ‌آن‌ جامعه است.
 روشن است ‌كه‌ ‌در‌ چنين جامعه اى، قانون ‌و‌ مراعات آن، تنها براى توده هاى ضعيف جامعه است ‌و‌ زورمداران ‌و‌ برخورداران حرام خوار، خود ‌را‌ ملتزم ‌به‌ رعايت قانون نمى بينند ‌و‌ اساساً چنين جامعه ‌اى‌ مبارك نيست. پيامبر اكرم  (ص) ‌به‌ روايت امام على ‌بن‌ ابى طالب (ع) بارها فرمود:
 لَنْ تُقَدَّسَ اُمَّةٌ لايُوخَذُ لِلَّضَعيفِ فيِها حَقُّهُ ‌من‌ الْقَوِىِّ غَيْرَ مُتَتَعْتِع.(نهج البلاغة، نامه 53.) ‌و‌ ‌به‌ پاكى ‌و‌ آراستگى نرسد امّتى ‌كه‌ ‌در‌ آن، زيرْ دست، نتواند ‌با‌ صراحتْ ‌حق‌ خود ‌را‌ ‌از‌ قدرتمند بستاند.
 ‌در‌ جوامع كهن، درميان پيشينيان ‌از‌ «وَثَنى ها» ‌و‌ ديگران، مردمانى بودند ‌كه‌ نظام زندگى آخرت ‌را‌ مانند نظام زندگى آدميان ‌در‌ اين جهان ‌مى‌ دانستند ‌و‌ ‌بر‌ اين باور بودند ‌كه‌ قانونِ «سبب ‌و‌ مسبّب» ‌و‌ سنّت تأثير پذيرى واثرگذارى جارى ‌در‌ زندگى مادى، ‌در‌ ‌آن‌ زندگى نيز جارى است. ‌از‌ همين رو، براى پيشگيرى ‌از‌ كيفرهاى گناهانشان، براى بتها ‌و‌ معبودهاى خود، پيشكشها ‌مى‌ فرستادند ‌تا‌ آنها ‌را‌ ‌در‌ برآوردن نيازهاشان برانگيزانند ‌و‌ بت ‌را‌ ‌به‌ شفاعت خويش، فراخوانند. گاهى ‌به‌ وسيله ‌يك‌ زنده جان ‌و‌ ‌با‌ سلاح، خدايان ‌را‌ ‌به‌ يارى ‌مى‌ طلبيدند. حتّى ‌با‌ مردگان خود، ابزار آرايش آنان ‌را‌ ‌در‌ گورشان ‌مى‌ نهادند ‌تا‌ ‌به‌ وسيله آنها ‌در‌ آسايش ‌و‌ امنيت زندگى كنند ‌و‌ ‌چه‌ بسا ‌با‌ مردگان خود، كنيزى ‌را‌ زنده، براى انس ‌با‌ ‌او‌ ‌و‌ گاهى نيز قهرمانى ‌را‌ براى دفاع ‌از‌ آنان، ‌در‌ گورشان ‌مى‌ نهادند. اين وهمها ‌و‌ باورهاى خرافى، بعدها درميان پيروان دينهاى آسمانى، ‌به‌ شكل ديگرى آشكار شد. يعنى ‌آن‌ ايمان فطرى ‌به‌ جاودانگىِ انسان، ‌به‌ عادتها ‌و‌ آيينهاى خرافى درآميخت. مانند بنى اسرائيل ‌كه‌ توحيد ‌را‌ ‌به‌ شرك، ‌و‌ ايمان ‌را‌ ‌به‌ كفر، درآميختند ‌و‌ تشريفات ‌و‌ تجمل گرايىِ غرورانگيز ‌را‌ جايگزين عمل صالح ‌و‌ اجراى شريعت كردند ‌و‌ آيين همگانى ‌و‌ شامل خداوند ‌را‌ ‌به‌ شكل ‌و‌ قواره ويژگى هاى قومى ‌و‌ قبيلگى ‌در‌ آوردند ‌و‌ ‌آن‌ ‌را‌ ‌با‌ پندارهاى نادرست ملّتهاى همجوار ‌و‌ دمخور، ‌در‌ آميختند، ‌و‌ ‌به‌ جاى پرهيزگارى ‌و‌ شايسته كارى ‌و‌ نگرانى ‌از‌ بازتاب كردارهايشان ‌در‌ روز واپسين، ‌به‌ پروراندن آرزوهاى ‌بى‌ پايه ‌و‌ انديشه هاى ‌بى‌ اساس پرداختند؛ ‌تا‌ آنجا ‌كه‌ خود ‌را‌ قومى برتر دانستند ‌و‌ باورشان اين ‌شد‌ ‌كه‌ «مردم دنيا - ‌هر‌ ‌كه‌ باشند - سزاوار جهنم ‌و‌ عذاب اند ‌و‌ ‌ما‌ - ‌هر‌ ‌چه‌ باشيم - سزاوار بهشت ‌و‌ رهايى ‌از‌ عذاب ‌و‌ كيفر دوزخيم ‌و‌ پيامبران ‌و‌ بزرگانى ‌كه‌ ‌از‌ ميان ‌ما‌ برخاسته اند، شفيعان ‌و‌ مدافعان مايند»:
 وَقَالُوا لَن يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلاَّ ‌من‌ كَانَ هُودَاً أَوْ نَصَارَى تِلْكَ أَمَانِيُّهُمْ ‌قل‌ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ.(بقره، آيه 111.) گفتند: هرگز ‌به‌ بهشت نرود، مگر كسى ‌كه‌ جهود ‌يا‌ ترسا باشد. اينها آرزوهاى آنهاست. بگو: «اگر راستگوييد، برهان خويش ‌را‌ بياوريد».
 قرآن كريم، ‌در‌ برخورد ‌با‌ اين باورهاى ‌بى‌ اساس ‌و‌ پندارهاى نادرست ‌و‌ سخنان گزاف آلود، فرمود:
 يَوْمَ ‌لا‌ تَمْلِكُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَيْئاً وَالْأَمْرُ يَوْمَئِذٍ للَّهِِ.(انفطار، آيه 19.) [روز حساب ‌و‌ پاداش هيچ ‌كس‌ براى هيچ ‌كس‌ چيزى (بازداشتن عذابى ‌يا‌ رساندنِ سودى) ‌در‌ توان ندارد ‌و‌ فرمان ‌آن‌ روز، همه ‌از‌ ‌آن‌ خداست.
 إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُوا ‌من‌ الَّذِينَ اتَّبَعُوْا وَرَأَوُا الْعَذَابَ وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ. وَقَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّءُوا مِنَّا كَذلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ وَمَا ‌هم‌ بِخَارِجِينَ ‌من‌ النَّارِ.(بقره، آيه 167-166.) ‌آن‌ گاه ‌كه‌ پيشوايان، ‌از‌ پيروانْ بيزارى نمايند ‌و‌ عذاب ‌را‌ ببينند ‌و‌ رشته هاى پيوندشان گسسته گردد، ‌و‌ آنان ‌كه‌ پيروى كردند، گويند: «كاش ‌ما‌ ‌را‌ بازگشتى ‌مى‌ بود ‌تا‌ ‌از‌ آنها بيزارى ‌مى‌ نموديم؛ چنانكه ‌از‌ ‌ما‌ بيزارى نمودند». خداوند، اين گونه كردارهاشان ‌را‌ ‌به‌ آنان مايه پشيمانى ‌مى‌ نماياند، ‌و‌ هرگز ‌از‌ آتش دوزخ بيرون نيايند.
 ‌در‌ جاى ديگر فرمود:
 وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَى كَمَا خَلَقْنَاكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَكْتُم ‌ما‌ خَوَّلْنَاكُمْ وَرَاءَ ظُهُورِكُمْ وَمَا نَرَى مَعَكُمْ شُفَعَاءَكُمُ الَّذِينَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِيكُمْ شُرَكَاءُ لَقَد تَقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَضَلَّ عَنكُم مَاكُنتُمْ تَزْعُمُونَ.(انعام، آيه 94.) ‌يك‌ يك ‌به‌ نزد ‌ما‌ آمده ايد، همان سان ‌كه‌ نخست بار آفريديمتان، ‌و‌ آنچه ‌را‌ ‌كه‌ داديمتان، ‌در‌ پشت ‌سر‌ (دنيا) نهاده ايد، ‌و‌ ‌آن‌ شفيعانتان [از بتان] ‌را‌ ‌كه‌ ‌مى‌ پنداشتيد درباره [تربيت ‌و‌ تعيين سرنوشتِ]شما شريكان [ما] هستند، ‌با‌ شما نمى بينيم. ‌به‌ راستى، پيوندِ ميان شما گسسته گشت ‌و‌ آنچه [شريكان ‌ما‌ ‌و‌ شفيعان خود] ‌مى‌ پنداشتيد، ‌از‌ شما ناپديد شده اند.
 ‌به‌ همين گونه، آياتى ديگر ‌كه‌ همگى آنها، يكسره چنين پندارها ‌و‌ سخنان گزاف آلودى ‌را‌ ‌از‌ ساحت زندگى واپسين دور ‌مى‌ كند ‌و‌ حساب آخرت ‌را‌ ‌به‌ كلّى ازحساب دنيا جدا ‌مى‌ داند، ‌و‌ بيانگر اين حقيقت است ‌كه‌ ‌در‌ عرصه قيامت، نشانى ‌و‌ نشانه ‌اى‌ ‌از‌ سببها ‌و‌ ساز ‌و‌ كار ‌و‌ رسم ‌و‌ آيين دنيايى نيست، ‌و‌ رابطه هاى طبيعى ‌كه‌ ‌در‌ اين جهان ‌در‌ ميان آفريده ‌ها‌ هست ‌به‌ كلّى ‌در‌ آخرت ‌از‌ ‌هم‌ گسسته خواهد بود:
 وَاتَّقُوا يَوْماً ‌لا‌ تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئاً وَلاَ يُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ وَلاَ يُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلاَ ‌هم‌ يُنْصَرُونَ.(بقره، آيه 47.) بترسيد ‌از‌ روزى ‌كه‌ كسى ‌به‌ كار كسى نيايد ‌و‌ ‌از‌ ‌او‌ شفاعتى نپذيرند، ‌و‌ ‌از‌ ‌او‌ برابرى (عوضى ‌كه‌ خود ‌را‌ باز خَرَد) نستانند ‌و‌ كسى ‌را‌ يارى نكنند.
 يَوْمٌ ‌لا‌ بَيْعٌ فِيهِ وَلاَ خُلَّةٌ وَلاَ شَفَاعَةٌ.(بقره، آيه 254.) روزى ‌كه‌ ‌در‌ آن، ‌نه‌ سودايى (داد ‌و‌ ستدى) باشد ‌و‌ ‌نه‌ دوستى ‌اى‌ ‌و‌ ‌نه‌ شفاعتى (سفارشى).
 يَوْمَ ‌لا‌ يُغْني مَوْلىً عَن مَوْلىٍ شَيْئاً وَلاَ ‌هم‌ يُنْصَرُونَ.(دخان، آيه 41.) روزى ‌كه‌ هيچ دوستى ‌به‌ كار دوستى نيايد ‌و‌ كسى ياريشان نكند.
 ‌در‌ اين آيات ‌و‌ نظير اينها، شفاعت، ‌به‌ كلّى انكار شده است، نيز ‌در‌ ‌دو‌ آيه ‌اى‌ ‌كه‌ مورد «اقتباس» امام (ع) است؛ چرا ‌كه‌ «نكره» ‌در‌ سبك ‌و‌ سياق «نَفْى» - يعنى «شَفاعةٌ» ‌در‌ «لا يُقْبَلُ منْها شَفاعَةٌ» ‌به‌ ويژه ‌در‌ آيه «وَاتَّقُوا يَوْماً ‌لا‌ تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئاً وَلاَ يُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ وَلاَ يُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلاَ ‌هم‌ يُنْصَرُونَ»(بقره، آيه 48.) ‌كه‌ وصف روز رستاخيز است - معناى عموم ‌را‌ ‌مى‌ رساند؛ يعنى هيچ گونه شفاعتى ‌و‌ سفارشى، ‌در‌ ميان نيست ‌و‌ ‌هر‌ كس، مسئول خود ‌و‌ كارهاى خود است؛ امّا ‌در‌ جاى ديگر، شفاعت، ‌به‌ خداوند نسبت داده شده است:
 ‌قل‌ للَّهِِ الشَّفَاعَةُ جَمِيعاً لَهُ مُلْكُ السَّموتِ وَالْأَرْضِ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ.(زمرّ، آيه 44.) بگو: شفاعت، سراسر خداى راست. پادشاهى آسمانها ‌و‌ زمين، ‌او‌ راست. ‌آن‌ گاه ‌به‌ سوى ‌او‌ بازگردانده ‌مى‌ شويد.
 ‌در‌ جاى ديگر، شفاعت، ‌به‌ گونه ‌اى‌ مشروط ‌و‌ ‌با‌ اذن ‌و‌ اجازه خداوند ‌به‌ شفيع ‌و‌ خرسندى ‌از‌ «مشفوع له» (كسى ‌كه‌ شفاعت ‌مى‌ شود) است. درباره شافع فرمود:
 وَلاَ يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ ‌من‌ دُونِهِ الشَّفَاعَةَ إِلَّا ‌من‌ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ.(زخرف، آيه 86.) آنان ‌كه‌ ‌جز‌ خداى ‌را‌ ‌مى‌ خوانند، ياراى شفاعت كردن ندارند؛ مگر كسانى ‌كه‌ ‌به‌ ‌حق‌ گواهى داده باشند ‌و‌ بدانند [كه ‌از‌ ‌چه‌ كسى شفاعت كنند ‌و‌ شفاعت نخواهند كرد مگر ‌از‌ مؤمنان گناهكار].
 درباره شفاعت شونده فرمود:
 وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحَانَهُ بَلْ عِبَادٌ مُّكْرَمُونَ. ‌لا‌ يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُم بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ. يَعْلَمُ ‌ما‌ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلاَ يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى وَهُم ‌من‌ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ.(انبياء، آيه 28-26.) ‌و‌ [مشركان] گفتند: «خداى رحمان، فرزندى گرفت». [نه،]او پاك ‌و‌ منزّه است؛ بلكه [آن فرشتگانْ] بندگانى گرامى اند؛ ‌كه‌ ‌به‌ گفتار ‌او‌ پيشى نگيرند ‌و‌ آنان ‌به‌ فرمان ‌او‌ كار ‌مى‌ كنند؛ آنچه ‌را‌ پيش روى آنهاست ‌و‌ آنچه ‌را‌ واپَس آنهاست (كارهايى ‌را‌ ‌كه‌ ‌مى‌ كنند ‌و‌ خواهند كرد) ‌مى‌ دانند ‌و‌ ‌جز‌ براى كسانى ‌كه‌ ‌او‌ بپسندد ‌و‌ خشنود باشد، شفاعت نمى كنند ‌و‌ ‌از‌ ترس ‌او‌ (از ترس عقوبت ‌او‌ ‌يا‌ عظمت ‌و‌ هيبت او) بيمناك اند.
 ‌با‌ توجه ‌به‌ اين آيات، ‌مى‌ توان گفت ‌كه‌ «شفاعت»، اصلى محدود ‌و‌ مشروط است ‌و‌ مژده دادن بدان، ‌از‌ اصول خير ‌و‌ رحمت است. ‌از‌ اين رو، ‌در‌ آموزه هاى دينى، شفاعت ‌به‌ طور مطلق ‌و‌ ‌بى‌ قيد ‌و‌ شرط، انكار شده است؛ ليكن ‌در‌ ‌حد‌ اذن ‌و‌ خشنودى خداوند ‌از‌ شفاعت كننده ‌و‌ شفاعت شونده، وعده داده شده است.
 اصل شفاعت، ‌در‌ حقيقتْ مانند اصول ‌و‌ قوانين جاذبه ‌و‌ حركت ‌و‌ سرعت، محدود ‌و‌ مشروط است. جسمى ‌كه‌ ‌در‌ جاذبه قرار گرفته، اگر ‌در‌ مرز ‌و‌ دسترس تأثير نيروى جاذبه ‌يا‌ ميدان تشعشع مغناطيسى قرار نگيرد، ‌از‌ جاذبه نيروى برتر، برخودار نمى گردد؛ اما اگر ‌در‌ مرز نيروى جاذبه قرار گرفت، ‌از‌ سقوط ‌و‌ انحراف، رهايى ‌مى‌ يابد ‌و‌ ‌به‌ سرعت ‌به‌ سوى ‌آن‌ ‌مى‌ رود. همچنان ‌كه‌ جسم آدمى مانند اجسام ديگر، پيرو اصول ‌و‌ نيروهاى حاكم ‌بر‌ جهان است، نفس ‌و‌ باطن ‌و‌ نهان آدمى نيز ‌بر‌ وفق تطابق عالمها، پيرو اين قبيل اصول ‌و‌ نيروهاست.
 اگر آثار باقيمانده ايمان ‌و‌ عمل صالح، نفس گناه آلود انسانى ‌را‌ ‌در‌ ‌حد‌ ‌و‌ مرز جاذبه كلّى ‌حق‌ ‌و‌ شعاعهاى ‌آن‌ نگاه داشت، اگر ‌چه‌ سنگينى ‌و‌ آلودگى ‌به‌ گناه، ‌او‌ ‌را‌ رها نمى كند، نيروهاى معنوىِ برتر، بدان ‌مى‌ پيوندند ‌و‌ ‌به‌ شفاعت آن، برمى خيزند ‌و‌ بيشتر ‌از‌ استحقاق ‌و‌ سزاوارى ‌او‌ ‌را‌ ‌به‌ سوى خويش ‌مى‌ كشانند ‌و‌ ‌از‌ آلودگىِ گناه ‌و‌ تاريكىِ آن، پاك ‌و‌ روشنش ‌مى‌ سازند. اگر ‌با‌ اصرار برگناه ‌و‌ تكرار آن، «فطرت» آدمى ‌از‌ حركت ‌به‌ سوى خير ‌و‌ حق، باز ايستد ‌و‌ ‌از‌ جاذبه آن، دور نگهداشته شود، برخوردار ‌از‌ رحمت نمى گردد.
 ‌با‌ اين مقياس ‌و‌ معيار، ‌مى‌ توان ‌به‌ آيات قرآن ‌و‌ رواياتِ رسيده ‌از‌ اولياى معصوم خداوند، درباره «شفاعت» نگريست ‌و‌ ‌به‌ دركى جامع ‌و‌ اثرگذار ‌در‌ سعادت آدمى، رسيد. خداى مهربان، وعده فرموده است ‌كه‌ اگر ‌از‌ گناهان بزرگ دورى گزينيد، ‌از‌ گناهان كوچكِ شما، ‌در‌ ‌مى‌ گذرم:
 إِن تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ ‌ما‌ تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيِّئَاتِكُم وَنُدْخِلْكُم مُدْخَلاً كَرِيماً.(نساء، آيه 31.) اگر ‌از‌ گناهان بزرگى ‌كه‌ ‌از‌ ‌آن‌ بازتان ‌مى‌ دارند، دورى كنيد، بدى ‌ها‌ ‌و‌ گناهان [كوچك] شما ‌را‌ ‌از‌ شما بزداييم ‌و‌ شما ‌را‌ ‌به‌ جايگاهى گرامى درآوريم».
 اين همان جايگاه رفيع ‌و‌ گرامى است ‌كه‌ امام (ع) ‌در‌ پرتو ستايش ‌و‌ پاسداشتِ نعمتهاى انبوهِ خداوند، ‌از‌ ‌او‌ ‌مى‌ طلبد.
 الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ إِلَّا اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّكَ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ ‌هو‌ أَعْلَمُ بِكُمْ إِذْ أَنشَأَكُم ‌من‌ الْأَرْضِ وَإِذْ أَنتُمْ أَجِنَّةٌ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ فَلاَ تُزَكُّوا أَنفُسَكُمْ ‌هو‌ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقَى.(برخى گفته اند: «اَللَّمَمْ»، ‌در‌ اين آيه، گناهان خُرد ‌و‌ كوچك ‌و‌ اندك است. برخى ديگر گفته اند: مقصود، گناهى است ‌كه‌ كسى ‌بر‌ انجام دادن ‌آن‌ تصميم ‌مى‌ گيرد؛ ولى انجام نمى دهد. برخى ديگر گفته اند: «لَمَمْ»، گناهانى است ‌كه‌ گه گاه، ‌نه‌ ‌به‌ اصرارْ ‌از‌ آدمى سرمى زند، ‌كه‌ ‌بر‌ اين اساس، شامل گناهان صغيره ‌و‌ كبيره ‌مى‌ شود ‌و‌ همگون ‌با‌ محتواى آيه است: «والّذينَ اذا فَعَلُوا فاحِشَةً ‌او‌ ظَلَمُوا اَنْفُسَهُمْ ذَكَروُاللَّهَ فَاسْتَغْفَروا لِذُِنُوبِهِمْ ‌و‌ ‌من‌ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ اِلّا اللَّهُ ‌و‌ لَمْ يُصِّروُا عَلى ‌ما‌ فَعَلُوا ‌و‌ ‌هم‌ يَعْلَمُونَ؛ ‌و‌ آنان (نيكوكاران) ‌كه‌ چون كار نكوهيده ‌و‌ زشتى كنند ‌يا‌ [با ارتكاب ديگر گناهان] برخويشتن ستم كنند، خداى ‌را‌ ‌به‌ ياد آرند ‌و‌ براى گناهانشان آمرزش خواهند [و ‌جز‌ خدا كيست ‌كه‌ گناهان ‌را‌ بيامرزد] ‌و‌ ‌بر‌ آنچه كرده اند، ‌در‌ حالى ‌كه‌ [بدى ‌و‌ كيفر ‌آن‌ را] ‌مى‌ دانند، نپايند» (آل عمران، آيه 135). ‌در‌ روايات رسيده ‌از‌ امامان (ع) نيز، ‌در‌ تفسير «لَمَمْ»، همين معنا اراده شده است (الخصال، ص 156).) «آنان ‌كه‌ ‌از‌ گناهان بزرگ ‌و‌ زشتكارى ‌ها‌ دورى ‌مى‌ كنند، مگر گناهانِ خُرد ‌و‌ اندك،(نجم، آيه 32.) گناهانى ‌كه‌ گه گاه، ‌نه‌ ‌به‌ اصرار، ‌از‌ آدمى ‌سر‌ ‌مى‌ زند، ‌يا‌ گناهانى ‌كه‌ ‌به‌ خاطر ‌او‌ بگذرد ‌و‌ انجام ندهد. همانا پروردگار ‌تو‌ فراخْ آمرزش است. ‌او‌ ‌به‌ شما داناتر است. ‌آن‌ گاه ‌كه‌ شما ‌را‌ ‌از‌ زمين بيافريد ‌و‌ ‌آن‌ گاه ‌كه‌ جنين هايى بوديد ‌در‌ شكم هاى مادران تان. ‌پس‌ خود ‌را‌ مستاييد، ‌كه‌ ‌او‌ داناتر است ‌به‌ آنكه پرهيزگارى كرده است.
 بنا ‌بر‌ اين، بجز خداوند رحيم، كسان ديگرى، همچون فرشتگان ‌و‌ پيامبران ‌و‌ اولياى معصوم خداوند نيز، ‌با‌ اذن ‌و‌ رخصت خداوند، گناهكارانى ‌را‌ ‌كه‌ استعداد ‌و‌ زمينه شفاعت شدن ‌را‌ ‌به‌ اصرار ‌بر‌ گناه ‌و‌ نافرمانى خدا، ‌از‌ دست نداده اند، شفاعت خواهند كرد. پيامبر (ص) فرموده است:
 ثَلاثَةٌ يَشْفَعُونَ اِلَى اللَّهِ - ‌عز‌ ‌و‌ ‌جل‌ - فَيُشفَّعُونَ: الأَنبياءُ ثُمَ الْعُلماءُ ثَّم الشُهداء.(خصال، ص 156.) ‌سه‌ گروه ‌در‌ پيشگاه خداوند شفاعت ‌مى‌ كنند، ‌و‌ شفاعتشان پذيرفته ‌مى‌ شود: پيامبران، عالمان، شهيدان.
 نيز ‌مى‌ فرمايد:
 ‌ان‌ شَفاعَتى لِاَهْلِ الْكَبائِرَ ‌من‌ اُمَّتى فَاَمَّا الْمُحسِنُونَ فَما عَلَيْهِمْ ‌من‌ سَبيلِ.(بحار الأنوار، ج 8، ص 34.) شفاعت من، ويژه كسانى ‌از‌ امت ‌من‌ است ‌كه‌ گناهان بزرگ انجام داده اند؛ امّا نيكوكاران، گناهى ‌بر‌ آنان نيست.
 ‌ما‌ ‌به‌ اوميدِ توييم ‌اى‌ پيشوا
 ‌كه‌ بِنَگذارى ‌تو‌ ‌ما‌ ‌را‌ ‌در‌ فنا
 چون بيارايند روز حشر، تخت
 خود شفيع ‌ما‌ تويى ‌آن‌ روزِ سخت
 ‌در‌ چنان روز ‌و‌ ‌شب‌ ‌بى‌ زينهار
 ‌ما‌ ‌به‌ اكرامِ توييم اوميدوار
 دستِ ‌ما‌ ‌و‌ دامن توست، ‌آن‌ زمان
 ‌كه‌ نمانَد هيچْ مجرم ‌را‌ امان
 گفت پيغمبر كه: روز رستخيز
 ‌كى‌ گذارم مجرمان ‌را‌ اشك ريز؟!
 ‌من‌ شفيعِ عاصيان باشم ‌به‌ جان
 ‌تا‌ رهانَمْشان ز اشكنجه گران
 عاصيانْ اَهلِ كباير ‌را‌ ‌به‌ جَهد
 وارهانم ‌از‌ عتابِ نقض عهد
 صالحانِ اُمّتم، خود فارغ اند
 ‌از‌ شفاعتهاى من، روزِ گزند
 بلك، ايشان ‌را‌ شفاعتها بود
 گفتشان، چون حكمِ نافذ ‌مى‌ رود.(مثنوى، دفتر سوم، بيت 1787-1779.)
 

نظرات کاربران (0)
ارسال دیدگاه